میراث باستانی خاورمیانه و تأثیر گلوله‌ها و سلاح‌های جنگی بر آن‌ها

در سال ۲۰۱۵، زمین‌شناسی به‌نام لیزا مول از دانشگاه وست آو انگلند (West of England) انگلیس تصاویر ماهواره‌ای بخش‌هایی از خاورمیانه را مشاهده و بررسی کرد. این تصاویر، مقایسه‌ای از شهر باستانی پالمیرا در سوریه بین دو حالت قبل و بعد از حمله‌ی گروه تروریستی داعش را نشان می‌دادند. پالمیرا در واحه‌ای بیابانی قرار دارد و قدمت فرهنگی آن به قرن‌های اول و دوم پیش‌ازمیلاد مسیح می‌رسد. ضمن اینکه آثار تمدن‌های بسیاری در این منطقه به‌جای مانده است. مول می‌گوید:

دیدن این مخروبه‌ها که ازعمد به این شکل درآمده، مرا برآن داشت که دست‌به‌کار شوم. درست است که وکیل نیستم یا از حوزه‌ی پزشکی اطلاعی ندارم؛ اما سنگ‌ها را خوب می‌شناسم.

مول درزمینه‌ی سنگ‌نگاره‌ها و زوال‌پذیری سنگ‌ها تخصص دارد و درحال‌حاضر، پیشتاز حرکتی نو شده است. او می‌خواهد تأثیرات ناشی از اصابت گلوله در سنگ‌های میراث باستانی خاورمیانه را مشخص کند. هدف نهایی وی از این کار، اطلاع‌رسانی برای حفظ و مرمت چنین مناطقی است. رابرت بولی، متخصص باستان‌شناسی دانشگاه آکسفورد انگلیس می‌گوید:

معمولا توجه افراد بیش‌ازآنکه متوجه آسیب‌های جزئی منطقه‌ای باستانی شود، به آسیب‌های کلی معطوف می‌شود. ورود علم به این موضوع اهمیت زیادی دارد. اگر به‌صورت علمی وارد عمل نشویم، چسباندن بتن به این آثار به ترمیم آن‌ها کمکی نخواهد کرد.

در بررسی مربوط به شناسایی این آسیب‌ها، از تصاویر ماهواره‌ای سوریه و لیبی استفاده شده است. با‌این‌حال، درباره‌ی ساختار سازه‌های سنگی اطلاعات کمی وجود دارد؛ زیرا جدا از درگیری‌های ناشی از شلیک گلوله، این آثار از قرن‌های گذشته درمعرض درگیری و تلفات بوده‌اند.

تیم پنج‌نفره‌ی مول متشکل از یک متخصص دیرین‌شناس، دو نفر زمین‌شناس، یک متخصص میراث باستانی و یک باستان‌شناس بود. این تیم تحقیقاتی در سپتامبر سال جاری وارد صحرای وادی‌ رم در جنوب اردن شد.

وادی رم موطن سنگ‌های نقاشی‌شده محسوب می‌شود که نقاشی‌های باستانی و بقایای باستان‌شناسی هزاران سال پیش را به‌نمایش گذاشته و بدین‌ترتیب، زخم‌های گذشته و حال خود را پوشانده است. ویژگی‌های فیزیکی و حکاکی این سنگ‌ها شبیه نمونه‌های موجود در سوریه است که به‌دلیل مشکلات امنیتی، سفر محققان به این مناطق را پرخطر کرده است.

این تیم تحقیقاتی امیدوار است درنهایت دستورالعمل‌های گام‌به‌گامی برای شناسایی و فهرست‌بندی بخش‌های آسیب‌دیده‌ی میراث باستانی پیدا کند. البته در ابتدای کار، محققان باید مشخص کنند کدام ویژگی‌های سنگ‌ها برای ردیابی اثر ناشی از جنگ و تخریب محیط‌زیست اثر ملموس‌تری دارند. مول اعلام کرده بدون درک این موضوعات امکان ساده‌سازی تحقیقات وجود ندارد.

وادی رم در چند دهه درمعرض جنگ و درگیری قرار داشت. در این مدت، سلاح‌ها و مهمات بشری تغییر پیدا کرده‌اند و به‌دنبال آن نوع آسیب‌های وارده به این میراث‌های باستانی هم دست‌خوش تغییرات شده است. عواملی مانند نوع سلاح و ترکیب سازنده‌ی سنگ و آب‌وهوا در تخریب ایجادشده نقش دارد. به‌عنوان مثال، نتایج تیم مول در سال ۲۰۱۷ نشان داد اثر تخریبی شلیک گلوله‌ی تفنگ کالیبر ۲۲ چه تغییراتی در میزان رطوبت و تغییر دما از خود نشان می‌دهد. این تخریب می‌تواند به‌اندازه‌ی صدمه‌ی اولیه‌ی ناشی از برخورد گلوله مضر باشد. ازاین‌رو؛ عواملی مانند باد، باران، یخبندان و خشکی، احتمال آسیب را بیشتر خواهند کرد.

در سفر یک‌هفته‌ای تیم مول به اردن، داده‌های مربوط به سختی سطوح و مقاومت و نفوذپذیری سنگ‌ها جمع‌آوری شد. آن‌ها با استفاده از تصاویر سه‌بُعدی مورفولوژی این سطوح، اندازه، عمق، شکل اثرها و نیز شکستگی‌های موجود در طول سطح را محاسبه کردند. افزون‌براین، اثر تخریب اسلحه‌های مختلف در آزمایشگاه مول بررسی شد.

بااین‌حال، یافتن پاسخ این پرسش کار به‌مراتب دشواری است که این شلیک‌ها کار چه کسانی و در چه زمانی بوده است؟ کالین گروم جغرافی‌دانی است که دو سال در این منطقه تحقیق کرده است. او مناقشات تاریخی را یکی از دلایل احتمالی آسیب‌های وارده به منطقه‌ی وادی رم می‌داند. البته آسیب ناشی از تفنگ AK-47، به عملیات خراب‌کارانه‌ی اخیر مربوط بوده است. هاینز روتر، متخصص ژئوانفورماتیک در دانشگاه کیپ‌تاون آفریقای‌جنوبی می‌گوید:

اندازه‌گیری آسیب‌های وارده به میراث‌های فرهنگی اهمیت بسیاری دارد.

وی سرپرست پروژه‌ای است که از میراث فرهنگی آفریقا مدل‌های دیجیتالی تولید می‌کند. او درادامه عنوان می‌کند بسیاری از آثار و ابنیه‌ی قاره‌‌ی آفریقا براثر جنگ درمعرض نابودی قرار گرفته است. با‌این‌حال، به آسیب‌های جزئی به‌ندرت توجه می‌شود.

تیم مول بر این عقیده است که حفظ میراث فرهنگی از درک علمی آن اهمیت بیشتری دارد. مردم محلی تلاش‌های فراوان به‌منظور حفاظت از این مناطق را باید بپذیرند. بعضی ساکنان فکر می‌کنند آثار ناشی از آسیب‌های جنگ نباید از روی این بناها حذف شود و باید به‌عنوان نمادی علیه خشونت باقی بمانند تا یادآور این نکته باشد که جنگ چه بقایایی از خود باقی می‌گذارد. راشل کینگ، باستان‌شناس دانشگاه لندن و از اعضای تیم تحقیقاتی مول می‌گوید:

 داستان‌هایی محلی درباره‌ی آثار این گلوله‌ها وجود دارد که همین امر بر چگونگی حفاظت از این مناطق تأثیر می‌گذارد.