هر آنچه باید درمورد محصولات تراریخته بدانید

یکی از تهدیدهای خاموش مهم در بخش کشاورزی و تأمین امنیت غذایی در ایران و جهان، مسئله‌ی تغییر اقلیم است. آمارهای رسمی نشان می‌دهد تغییرات اقلیمی می‌توانند تا سال ۲۰۵۰ باعث کاهش ۲۳درصدی در تولید محصولات اصلی کشاورزی ازجمله ذرت، گندم، برنج و سویا شوند. مقدار پروتئین و روی و آهن موجود در محصولات کشاورزی اصلی براثر تغییرات اقلیمی به میزان درخورتوجهی کاهش خواهد یافت. علاوه‌براین، نبود امنیت غذایی مشکل مهمی در سطح جهان است. محصولات تراریخته محصولاتی هستند که با تکنیک‌های دقیق مهندسی ژنتیک (Genetic Engineering) برای رفع نیاز بشر با محصولات مفید تولید می‌شوند و می‌توانند در بخش‌های مختلف مانند پزشکی، دارویی، صنعتی و کشاورزی استفاده شوند.

برای مثال در بخش دارویی، می‌توان به تولید داروی نوترکیب هورمون انسولین و هورمون رشد و فاکتور ۸ انعقادخون اشاره کرد و همچنین در بخش کشاورزی، می‌توان به تولید گیاهان مقاوم به خشکی و شوری و مقاوم به آفات و تولید واکسن‌های خوراکی و تولید دام با شیر بیشتر اشاره کرد. داستان محصولات تراریخته یا تراژنیک (Transgenic Products) یکی از مباحث جنجال‌برانگیز جهانی است. محصولات دست‌کاری‌شده‌ی ژنتیکی یا همان تراریخته‌ی انسان محصولاتی هستند که از انتقال یک یا چند ژن بین دو نوع موجود زنده‌ی مختلف به‌وجود می‌آید و تولید این دسته از محصولات تابه‌امروز مشکلات مختلفی در کشورهای مختلف جهان میان استادان و صاحب‌نظران حوزه‌ی زیست‌فناوری در دو طیف مخالفان و موافقان این محصولات ایجاد کرده است.

طرفداران این محصولات بدون درنظرگرفتن نتایج برخی از آزمایش‌ها که عوارض مختلفی برای برخی از محصولات دست‌کاری‌شده‌ی ژنتیکی نشان می‌دهد، منتقدان را به فرار از تکنولوژی متهم و منتقدان نیز بر عوارض و خطرهای محصولات تراریخته بر سلامت انسان و محیط‌زیست تأکید می‌کنند. سازمان‌های مهم مختلفی مانند سازمان بهداشت جهانی (WHO)، سازمان خواروبار جهانی (FAO)، اداره‌ی ایمنی غذایی اتحادیه‌ی اروپا (EFSA)، سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA)، سازمان حفاظت محیط‌زیست آمریکا (EPA)، انجمن سلطنتی پزشکی انگلستان، آکادمی ملی علوم آمریکا و استانداردهای غذایی استرالیا و نیوزلند و در کشور ایران نیز وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط‌زیست و سازمان غذا و دارو سلامت محصولات تراریخته‌ی موجود در بازار را تأیید کرده‌اند. براساس گزارش سالیانه‌ی سرویس بین‌المللی دستیابی و استفاده از بیوتکنولوژی کشاورزی (ISAAA) که در سال ۲۰۱۷ انتشار یافت، فقط در سال ۲۰۱۶، چهار کشور اروپایی شامل اسپانیا، پرتغال، جمهوری چک و اسلواکی تقریبا ۱۳۶هزار هکتار را به کشت محصولات تراریخته اختصاص دادند.

علاوه‌براین، کشور لهستان نیز در سال ۲۰۱۱ میزان سه‌هزار هکتار از زمین‌های کشور خود را زیر کشت محصولات تراریخته قرار داد. افزایش کاربرد محصولات تراریخته در کشاورزی، جنگل‌داری، آبز‌ی‌پروری و… موضوعی است که این روزها بسیاری را نگران کرده است. دکتر عیسی کلانتری، ریاست وقت سازمان حفاظت از محیط‌زیست، به‌تازگی و در حاشیه‌ی جلسه‌ی هیئت‌دولت عنوان کردند بررسی‌های علمی سرطان‌زابودن مواد تراریخته را ثابت نمی‌کند. این سخنان به‌مذاق جمع زیادی از محیط‌زیستی‌ها خوش نیامده است. اما واقعیت تراریخته‌ها چیست؟ واقعا این محصولات بیماری‌زا هستند؟ محصولات تراریخته دخالت در طبیعت محسوب می‌شود و عوارض جبران‌ناپذیری دارند؟

این جابه‌جایی ژن نه‌تنها بین گونه‌ها، بلکه حتی در بخش رده‌بندی یا تاکسونومیک هم انجام شده است. برای نمونه، ژن نوعی باکتری‌ که سمّ مهلکی برای حشره‌ای خاص  تولید می‌کند، به گونه‌ای از محصولات کشاورزی مثل ذرت تزریق می‌شود تا آن محصول این توانایی را داشته باشد که از خود دربرابر حشره‌ی مذکور به‌عنوان آفت محافظت کند. واقعیت این است هم‌اکنون سطح عظیمی از کشتزارها به‌ویژه در ایالات متحده‌ی آمریکا، آرژانتین، چین و کانادا به زیر کشت فرآورده‌های تراریخته خصوصا سویا، ذرت، پنبه و گیاه روغنی کانولا رفته‌اند. کار روی حیوانات اصلاح‌شده‌ی ژنتیکی نیز همچنان درحال‌توسعه است و دراین‌میان، ماهی آزاد و خوک‌ها ظرفیت بالقوه‌ی اقتصادی خود را نشان داده‌اند.

مخالفان و موافقان تراریخته

براساس گزارش جهانی بحران غذا که در سال ۲۰۱۷ منتشر شد، در سال ۲۰۱۶، ۱۰۸میلیون نفر در ۴۸ کشور دچار نبود امنیت غذایی شدید بودند یا درمعرض خطر نبود امنیت غذایی قرار داشتند. تقریبا ۶۰درصد جمعیت گرسنه‌ی جهان در نوزده کشوری زندگی می‌کنند که با بحران‌های تغییرات اقلیمی مواجه هستند. جانداران دستکاری‌شده‌ی ژنتیکی (Genetically Modified Organism) یا جانداران مهندسی‌شده‌ی ژنتیکی (Genetically Engineered Organism) موجوداتی هستند که ساختار ژنتیکی‌شان به‌وسیله‌ی روش‌های مهندسی ژنتیک تغییر پیدا کرده‌ است. محصولات تراریخته به سه دسته تقسیم می‌شوند: انسان و گیاه، جانور. میلیون‌ها نفر در سومالی، جنوب سودان، یمن و شمال‌شرق نیجریه به گرسنگی شدید مبتلا هستند و خطر شدید قحطی این مردم را تهدید می‌کند؛ تاجایی‌که پیش‌ازاین دبیرکل سازمان غذا و کشاورزی دراین‌باره گفته است:

برای ریشه‌کنی گرسنگی تعهد سیاسی اساسی ضروری است؛ ولی به‌تنهایی کافی نیست. تنها درصورتی قادر خواهیم بود گرسنگی را شکست دهیم که کشورها به تعهدات خود، به‌ویژه در سطوح ملی و محلی عمل کنند. قطعا عامل پایان‌دادن به این بحران‌ها صلح است؛ اما نمی‌توانیم برای تحقق صلح فقط صبر کنیم. بسیار مهم است که مطمئن شویم مردم گرسنه شرایط لازم برای تولید غذای خود را دارند. 

بحث‌های متعددی درزمینه‌ی تلاش‌ها برای افزایش مقدار تولید محصولات کشاورزی مطرح است که رابطه‌ی مستقیمی با امنیت غذا در دنیا دارد. دراین‌باره متخصصان زیست‌فناوری با اصلاح ژنتیک و اصلاح‌نژاد گیاهان سعی در افزایش مقدار محصولات کشاورزی دارند. در ایران، محصولاتی که با مهندسی ژنتیک قرار است با سازوکار علمی و نظارت‌شده تولید شوند، محلی از شایعه‌ها و حاشیه‌های غیرعلمی و نادرست شده است.

قرن بیست‌ویکم را قرن مهندسی ژنتیک می‌خوانند. گفته می‌شود در این قرن پیشرفت‌های علم ژنتیک به‌جایی می‌رسد که می‌تواند ابعاد مختلفی از زندگی انسان در زمین را بهبود بخشد و هم‌زمان باعث حفاظت بیشتر از منابع طبیعی شود. ایران هم در رشته‌های ژنتیک انسانی و ژنتیک گیاهی پیشرفت‌هایی کرده است. هم‌زمان نگاه‌های غیرعلمی و غیرمستند به این فناوری باعث ایجاد موانعی در مسیر پیشرفت این فناوری نوپا شده و کاهش سرمایه‌گذاری در مهندسی ژنتیک گیاهی را در بین پژوهشگران جوان در پی داشته است. در حوزه‌ی ژنتیک گیاهی، بیشتر پیشرفت‌های مهندسی ژنتیک مربوط‌به فناوری تولید گیاهان تراریخته می‌شود. متخصصان مهندسی ژنتیک دل پُری از فضای غیرعلمی موجود درباره‌ی مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته دارند.

چهره‌های برجسته‌ی مهندسی ژنتیک بر این باورند ترویج اطلاعات نادرست باعث شده بسیاری از افراد ناآشنا به علم ژنتیک به منتقدان آن تبدیل شوند. هم‌زمان مافیای واردات را که به‌طور عمده مربوط‌به سویا و ذرت و کلزا است، مانع تولید این محصولات در ایران می‌دانند. بزرگ‌ترین شرکت‌های بیوتکنولوژی کشاورزی دنیا که به پنج غول شهرت دارند عبارت‌اند از: مونسانتو (آمریکا)، سینگنتا (سوییس)، بایر (آلمان)، باسف (آلمان) و دوپون (آمریکا). یکی از انتقادهای مخالفان، انحصار این محصولات است که به‌محض شروع کاشت بذر تراریخته، وابستگی دائمی به تولیدکننده برای بذر و سم ایجاد می‌کند. دکتر مختار جلالی‌جواران، استاد گروه ژنتیک گیاهی دانشگاه تربیت‌مدرس و عضو شورای ملی ایمنی زیستی، از سیاه‌نمایی عده‌ای علیه محصولات تراریخته به‌دلیل جایگاهی که دارند و برخی منافعی که دنبال می‌کنند، گفت:

در وضعیت کنونی، به محصولاتی نیاز داریم که با صرف آب کمتر و مقاومت درمقابل آفات زمینه‌ساز افزایش مقدار تولید محصولات کشاورزی شوند. یکی از قوت‌های محصولات تراریخته مقاومت آن‌ها درمقابل آفات و همچنین نیاز به آب کمتر است.

به‌گفته‌ی او هرکسی باید به وظایف خودش عمل کند و وارد حوزه‌ی تخصصی دیگران نشود. بحث تراریخته بحثی کاملا علمی است و شاهد این هستیم که افراد غیرمتخصص و غیرمرتبط درحال‌مخالفت‌ با این فناوری هستند. باید بپذیریم تراریخته نوعی فناوری است و درباره‌ی آن متخصصان آن باید به مردم توضیح دهند و همچنین، نهادهای مسئول این اطمینان را به مردم بدهند که محصولات تراریخته با ارزیابی‌های دقیق و علمی وارد چرخه‌ی مصرف می‌شود. متأسفانه خیلی‌ها به‌‌دلیل جایگاه و منافعشان، علیه تراریخته حرف می‌زنند. در اینجا این سؤال را باید مطرح کرد: اگر محصولات تراریخته بد است، چرا وارد می‌شود و اگر خوب است، چرا در داخل تولید نمی‌شود؟ برخلاف شایعه‌های بی‌اساسی که در شبکه‌های اجتماعی رواج یافته است، اروپا از بزرگ‌ترین وارد‌کننده‌های محصولات تراریخته و ایالات متحده‌ی آمریکا نیز بزرگ‌ترین تولیدکننده‌ی این محصولات است و بیشتر محصولات تراریخته تولیدشده را در داخل کشور مصرف می‌کند. سازمان بهداشت جهانی، تراریخته را این‌گونه تعریف می‌کند:

تراریخته به گیاهان و جانوران یا موجودات میکروسکوپی گفته می‌شود که ترکیب ژنتیک آن‌ها (DNA) طوری تغییر یافته است که در طبیعت از راه جفت‌گیری یا نوترکیبی طبیعی اتفاق نمی‌افتد.

این روزها همه‌چیز را می‌توان ازنظر ژنتیک دست‌کاری کرد. از محصولات کشاورزی تا دام و طیور یا حتی انسان، ازنظر پزشکی از ژن‌هایی تشکیل شده‌اند که می‌توان آن‌ها را در آزمایشگاه تغییر داد. این تغییرات با انگیزه‌ی تولید محصول بیشتر یا نژادی بهتر صورت می‌گیرد. هر فرآورده‌ی کشاورزی یا موجود زنده‌ای به‌طور طبیعی نقص‌هایی دارد و درمقایسه‌با بعضی بیماری‌ها و مشکلات ضعیف‌تر است. دانشمندان علم ژنتیک با برداشتن این ژن‌های معیوب آن‌ها را با ژن‌های مقاوم جایگزین می‌کنند. درنتیجه، در محیط کوچک‌تر و با صرف انرژی و مواد کمتر می‌توان محصول بیشتری را به‌دست آورد.

واقعیت این است که دراین‌باره چیزی نمی‌دانیم و چون با محصول جدید بیست‌ساله طرف هستیم، ‌نمی‌توان با قطعیت درباره‌اش نظر دارد. درواقع، شواهدی دردست نیست که خوردن این محصولات به سلامت انسان لطمه می‌زند. این بزرگ‌ترین استدلال موافقان است؛ اما مخالفان این استدلال را کافی نمی‌دانند.

آن‌ها می‌گویند باتوجه‌به اینکه تقریبا بیست سال است این محصولات در سطح تجاری کاشته شده‌اند، پژوهش‌ها آن‌قدر طولانی نبوده است که تأثیر این محصولات در درازمدت بر سلامت انسان را روشن کند. برخی متخصصان این نگرانی را مطرح کرده‌اند که این محصولات ممکن است آلرژی و بیماری‌های سیستم ایمنی ایجاد کنند. دکتر ناصر کرمی، از دانشگاه ان‌تی‌ان‌یو می‌گوید:

واردات محصولات تراریخته به کشور نروژ ممنوع است. استدلال آن‌ها این است که ‌محصول‌های ناشناخته را اول مردم کشورهای دیگر مصرف کنند و زمانی‌که تمام مشکلات و نواقص آن برطرف شد، محصول پاک و نهایی را خودمان مصرف می‌کنیم.

موافقان می‌گویند انتقال ژن از موجودی به موجود دیگر در طول تاریخ در طبیعت اتفاق افتاده و باعث تنوع گونه‌های زیستی و دوام آن‌ها شده است. بااین‌حال، مخالفان می‌گویند آنچه نظم و تعادلی که طبیعت انجام داده با آنچه چند شرکت بزرگ در ابعادی بسیار بزرگ برای سوددهی انجام داده نمی‌توان مقایسه کرد. غیرشفاف‌بودن برنامه‌هایی که در حوزه‌ی تراریخته وجود دارد، یکی از دلایل مهمی است که برخی از فعالان محیط‌زیست را در گروه مخالفان محصولات GMO قرار داده است. به‌گفته‌ی دکتر ناصر کرمی، بخش اصلی که درباره‌ی محصولات تراریخته تصمیم می‌گیرد، ‌حاکمیتی است که فعالان محیط‌زیست در کشور نمی‌توانند آن را بررسی کنند.

با پدیده‌ی جدیدی در دنیا طرف هستیم که عوارض جانبی آن بر بشر و محیط‌زیست هنوز ناشناخته است و بخش‌های نامفهوم زیادی دارد؛ به‌همین‌دلیل باید گام‌به‌گام جلو برویم.

آن‌ها می‌گویند تولید محصول مقاوم به آفت‌ها و مشکلات طبیعی، به تولید محصولات بیشتر در هر کشوری منجر خواهد شد و این به‌معنای قطع نیاز کشورها به واردات محصول و درنهایت، مستقل‌شدن آن‌ها است.

Bioterrorism

کمبود غذا و جمعیت روبه‌رشد جهان

انسان‌ها از آغاز شهرنشینی با استفاده از روش‌هایی مثل اصلاح‌نژاد انتخابی و دورگه‌گیری و سایر شیوه‌های انتخاب مصنوعی، به اصلاح ژنتیکی محصولات کشاورزی و حتی جانوران اهلی دست زده‌اند. به‌هرحال اکثر گونه‌هایی که روی آن‌‌ها تحقیق شده، اعم از ویروس‌ها، باکتری‌ها، حشرات و صدف‌ها، ظرفیت بالقوه‌ی انتقال ژنتیکی را به‌عنوان منبع داشته‌اند؛ اما در گذشته، از آن‌ها کمتر در برنامه‌های پرورشی استفاده شده است. هراس از این نوع اختلاط‌ها میان گونه‌های غیرمرتبط، باعث شده که برخی دولت‌ها نظارت‌های خاصی روی پژوهش‌های این‌چنینی، مخصوصا کاربردهای تجاری آن‌ها اعمال کنند. این نگرانی در بین برخی از مردم به‌خصوص اروپایی‌ها وجود دارد که محصولات کشاورزی اصلاح‌شده ازنظر ژنتیکی با سایر گونه‌های مرتبط تشکیل هیبرید یا گونه‌های دوررگه بدهند و این مسئله درنهایت، به تهاجم نسل جدیدی از علف‌های هرز و حتی شیوع بیماری‌های بدخیم منجر شود.

به‌نظر می‌رسد با تبدیل‌شدن امنیت غذایی جهان به بحران، استفاده از محصولات غذایی اصلاح‌شده‌ی ژنتیکی باید در دستورکار قرار بگیرد. درباره‌ی زیست‌فناوری و استفاده از آن در تولید موادغذایی هیاهوی زیادی به‌راه افتاده؛ اما این روش می‌تواند تا حد زیادی به بحران غذایی کره زمین پاسخ دهد.

 نزدیک به یک‌میلیارد نفر انسان غذای کافی برای خوردن ندارند، منابع آبی محدود است، هزینه‌های انرژی درحال‌افزایش است، تقریبا تمام زمین‌های کشاورزی به زیر کشت رفته‌اند و تغییرات آب‌وهوایی نیز می‌تواند آسیب زیادی به بعضی از بخش‌های تولیدی محصولات غذایی بزند. بدین‌ترتیب، تا سال ۲۰۳۰ نیاز داریم تولید محصولات کشاورزی را تا ۵۰درصد افزایش دهیم، اما چگونه؟ تأمین امنیت غذایی نیازمند راه‌حل‌هایی برای بسیاری از مشکلات متنوع است. در آمریکا و اروپا دانه‌های باکیفیت‌تر میزان تولید محصولات را تا ۱۰درصد یا بیشتر افزایش می‌دهد و علاوه‌برآن، نیاز به آفت‌کش‌ها نیز کمتر می‌شود. باوجوداین، دانه‌های باکیفیت فقط زمانی می‌توانند به کشاورزان فقیر آفریقایی کمک کنند که آن‌ها به منابع آبی کافی و کودها و علاوه‌بر آن جاده‌هایی برای انتقال محصول برای فروش دسترسی داشته باشند.

استفاده از روش‌های بهتر کشاورزی نیز می‌تواند به‌عنوان بخشی از راه‌حل مدنظر قرار گیرد که به سرمایه‌گذاری در بخش فناوری و نیروی انسانی نیاز دارد. خوشبختانه بعد از ۲۵ سال، به‌نظر می‌رسد سیاست‌مداران توجه جدی‌تری به روش‌های نوین برای تأمین مایحتاج غذایی کرده‌اند. به‌گفته‌ی پروفسور جاناتان جونز، همگان تلاش می‌کنند تأثیرات محیطی را به‌حد‌اقل برسانند؛ اما درعین‌حال، در میزان تولید محصولات غذایی نیز اختلالی وارد نشود. بهترین کاری که می‌توانیم انجام دهیم این است که زمین‌های کمتری را به زیر کشت ببریم و قسمت بیشتری را برای حیات‌وحش کنار بگذاریم. درعین‌حال، باید غذای کافی نیز تولید شود که این به‌معنای افزایش بهره‌وری تولید است. برای رسیدن به این هدف روش‌های زیادی وجود دارد؛ مانند استفاده از روش‌های نوین آبیاری، کودهای شیمیایی، روش‌های جدید کشاورزی و انتخاب درست دانه‌ها. 

او و گروه پژوهشی‌اش گیاهی را انتخاب کردند که به‌طور معمول سی‌هزار ژن داشت. سپس، چند ژن دیگر به آن اضافه کردند و بدین‌ترتیب، آن گیاه دربرابر حمله‌ی حشرات و علف‌های هرز و بیماری‌ها مقاوم شد و به‌طور کارآمدتری از منابع آبی استفاده کرد. این ژن‌ها همچنین می‌توانست میزان موادمغذی برای انسان را هم افزایش دهد و درمقایسه‌با کودهای شیمیایی پاسخ بهتری داشته باشند و به تولید بیشتر محصول منجر شوند. البته، جاناتان جونز و گروهش می‌توانستند همه‌ی این فواید را در یک گیاه جمع کنند و نهایت استفاده را از روش اصلاح ژنتیکی ببرند.

برای استفاده از این روش با اهداف تجاری، باید ژنی پایدار و ساده و مناسب به گیاهان وارد شود و بدون آسیب‌رساندن به گیاهان بتواند به‌طور مؤثر خصوصیات گیاه را به‌طور مناسب تغییر دهد و این خصوصیات را به‌صورت ارثی به نسل‌های بعد نیز منتقل کند.

اصلاح ژنتیکی مؤثرترین فناوری در کشاورزی است که هم‌اکنون استفاده از آن درحال‌افزایش است. ۴۰میلیون نفر کشاورز در بیش از ۱۳۵میلیون هکتار زمین کشاورزی درحال‌ کشت محصولات اصلاح‌شده‌ی ژنتیکی هستند.

این رقم هر سال ۱۰درصد افزایش پیدا می‌کند و این روند نزدیک به یک‌دهه‌ است که با همین سرعت ادامه دارد. با این روش، استفاده از انواع آفت‌کش‌ها نزدیک به دویست‌هزار تن کاهش پیدا کرده است؛ چراکه گیاهان اصلاح‌شده‌ی ژنتیکی دربرابر حشرات مقاومت پیدا کرده‌اند. با این تعاریف، چه کسی می‌تواند بگوید که اصلاح ژنتیکی چیز بدی است؟ درحال‌حاضر، تعداد ماهی‌های دریاها برای تأمین اسیدهای چرب امگا ۳ لازم برای همه‌ی انسان‌ها در رژیم غذایی‌شان کافی نیست؛ اما می‌توانیم دانه‌های روغنی را طوری اصلاح کنیم که این ماده‌ی غذایی را در زمین‌های کشاورزی برایمان تولید کنند. افزون‌براین، با محافظت از گیاهان دربرابر کرم‌های ریشه، گیاهان می‌توانند موادمغذی و آب بیشتری را از زمین جذب کنند که این، به‌معنای کاهش اتلاف محصولات کشاورزی است.

برخی نگران آن هستند که غذاهای اصلاح‌شده‌ی ژنتیکی ممکن است برای سلامت انسان مضر باشند؛ اما تاکنون هیچ اطلاعاتی ارائه نشده که از این نظریه دفاع کند. در کشور آمریکا که بسیاری از غذاهای فرآوری‌شده شامل ترکیباتی از محصولات اصلاح‌شده ژنتیکی هستند، هنوز هیچ‌کس دچار مشکلات ناشی از اصلاح ژنتیکی نشده است. برخی تصور می‌کنند اصلاح ژنتیکی برای محیط مضر است؛ اما ایده‌آل‌گرایی در کشاورزی مشکلی را حل نمی‌کند. مردم به راه‌حل‌هایی نیاز دارند که کمترین اثر بد را برای آن‌ها به‌همراه داشته باشد. به‌هرحال، بیشینه‌سازی تولید و بهره‌وری زمین‌های کشاورزی بسیار بهتر از زیرکشت‌بردن زمین‌های بیشتر است تا بتوان محصول بیشتری تولید کرد.

به‌هر‌حال، به روش‌های جدید و فناوری‌های به‌روزی نیاز داریم تا بتوانیم نیاز روزافزون انسان را پاسخ دهیم و استفاده از اصلاح ژنتیکی نیز یکی از این روش‌ها خواهد بود. رئیس آزمایشگاه مرجع سلامت سازمان غذا و دارو اوایل امسال اعلام کرده بود محصولات تراریخته با مجوز وزارت بهداشت و با برچسب به کشور وارد و بررسی‌های لازم درباره‌ی آن‌ها انجام می‌شود. باوجوداین، وقتی ۹۰درصد سویا و روغن خوراکی و ذرت وارداتی به کشور تراریخته است، تکلیف روغن‌های ایرانی موجود در بازار چیست؟

وقتی وزیر بهداشت رسما اعلام می‌کند آزمایشگاه‌های سازمان غذا و دارو به سیستم‌های به‌روز تشخیص محصولات تراریخته مجهز نیست، چه باید کرد؟ واردنشدن جدی وزارت بهداشت به داستان محصولات تراریخته در ایران،‌ انتقادات گسترده‌ای در پی داشته است. این انتقادات وقتی افزایش یافت که وزیر بهداشت اعلام کرد محصولات تراریخته را نفی یا حمایت نمی‌کنیم. دکتر هاشمی گفته بود درباره‌ی تراریخته‌ها حتما با افرادی که مخالف هستند، همراهیم و با موافقان این محصولات نیز به‌صورت مشروط همراه می‌شویم. براین‌اساس، نه وزارت بهداشت و نه وزارت جهاد و کشاورزی و نه دولت، به‌طور عام این محصولات را نفی یا حمایت نمی‌کنند. در مواردی که استفاده از این محصولات مفید است، اجازه ورودشان را می‌دهند؛ اما در موارد مضر آن‌ها را منع می‌کنند. 

تولید غذاهای خوشمزه‌تر

دانشمندان با توالی‌‌یابی ژنوم (Genome Sequencing) میوه‌ها امیدوارند به‌زودی راز طعم بی‌نظیر آن‌ها را اشکار کنند و با دست‌کاری ژنتیکی دیگر موادغذایی، آن‌ها را خوشمزه‌تر از قبل کنند. دانشمندان کد ژنتیکی بعضی از خوراکی‌های دلخواه ما را رمز‌گشایی کردند و درتلاش‌اند غذاها را بسیار خوشمزه‌تر از قبل کنند. آنان با کشف ترکیبات شیمیایی که طعم و بو و موادمغذی غذاها را تشکیل می‌دهند، امیدوارند نسل جدیدی از میوه‌های فوق‌العاده خوشمزه را تولید کنند که طعم بی‌نظیری به‌همراه دارند. در یکی از این تحقیقات، دانشمندان نقشه‌ی کامل ژنتیکی توت‌فرنگی‌های وحشی را رمزگشایی کردند تا بتوانند میوه‌های خوشمزه‌تری تولید کنند که علاوه‌بر طعم بهتر، دربرابر عوامل بیماری‌زا نیز مقاومت بیشتری داشته باشند. در مرحله‌ی دوم، آن‌ها کد دی‌ان‌ای درخت‌های کاکائویی را شناسایی و استخراج کردند که باکیفیت‌ترین شکلات‌های جهان از آن‌ها تهیه می‌شود.

باوجوداین، ژنوم توت‌فرنگی وحشی نسبتا ساده‌تر و کوچک‌تر است و بدین‌ترتیب دانشمدان می‌توانند کامل آن را رمزگشایی و ژن‌های مؤثر را شناسایی کنند.

مطالعات بعدی دانشمندان هم نشان داد درخت کریولو نزدیک به ۲۹هزار ژن دارد؛ درختی که بهترین شکلات جهان از محصول آن تهیه می‌شود. دانشمندان هجده مؤسسه ژن‌های مسئول تولید آنتی‌اکسیدان‌ها، رنگ‌دانه‌ها، بوها و طعم‌ها را به‌همراه صدها ژن دیگر شناسایی کردند که دربرابر بیماری‌ها مقاومت ایجاد می‌کردند. دانشمندان امیدوارند با اصلاح این ژن‌ها، شکلات‌های باکیفیت‌تر و خوشمزه‌تر و حتی سالم‌تری درمقایسه‌با قبل تولید کنند.

تولید محصولات غذایی بیشتر و قوی‌تر  و با ماندگاری بیشتر

متخصصان پیش‌بینی می‌کنند تا سال ۲۰۵۰، دومیلیارد نفر دیگر در زمین ساکن خواهند بود و درنتیجه، جمعیت زمین به ۹.۷میلیارد نفر خواهد رسید. هم‌اکنون، سیستم‌های تولید غذا به‌سختی از عهده‌ی تأمین نیازهای امروز برمی‌آیند و بیش از ۱۰درصد مردم جهان گرسنه هستند. بدین‌ترتیب، وضعیت تأمین غذا در آینده وخیم‌تر خواهد شد. به‌عقیده‌ی دانشمندان، راه‌حل این مشکل در استفاده از فناوری و اصلاح ژن کریسپر است. دانشمندان با استفاده از این روش،می‌توانند محصولاتی تولید کنند که درمقابل تغییرات اقلیمی انعطاف‌پذیرترند و بازدهی بهتری دارند. گروهی از پژوهشگران دانشگاه پردو آمریکا (Purdue University) و آکادمی علوم چین (CAS) اخیرا در پژوهش جدیدی، امکان استفاده از کریسپر را نشان داده‌اند. آن‌ها با ایجاد جهش در سیزده ژن نوعی برنج با بازدهی ۲۵ تا ۳۱درصد تولید کرده‌اند.

این محصول بدون کمک کریسپر برای رسیدن به این هدف، به آزمون‌وخطا با میلیون‌ها گیاه نیاز خواهد داشت. پژوهشگران در ساخت این برنج از کریسپر استفاده کردند تا ژن‌های ناخواسته‌ای را ازبین ببرند که نقش دوگانه‌ای برعهده دارند و تحمل فشار محیطی را افزایش می‌دهند و همچنین رشد را سرکوب می‌کنند. بنابراین، اگرچه این محصول بازدهی بهتری دارد، مقاومت آن دربرابر فشار محیطی کمتر است. در آزمایش‌های انجام‌‌شده، پژوهشگران دستاوردهای درخورتوجهی در تولید دانه‌ها داشتند. به‌گفته‌ی جیان‌کانگ ژو (Jian-Kang Zhu)، گیاه‌شناس دانشگاه پردو و سرپرست این پژوهش، نکته‌ی مهم درباره‌ی فناوری کریسپر قابلیت کاربرد سریع آن در مشکلات مربوط‌به کشاورزی است. ژو و همکارانش با هدف افزایش تولید محصول، همین روش را در تولید رشته‌های برنج به‌کار بردند و درنظر دارند از آن برای تولید محصولات دیگر هم استفاده کنند.

با درنظرگرفتن ضعف‌های مناطق مختلف می‌توان با دست‌کاری ژنتیکی میزان تلفات محصولات گیاهی را کمتر کرد. فرض کنیم محصولی دربرابر بلایا و عوامل محیطی مقاومت بیشتری از خود نشان می‌دهد. مسلما طول عمر این محصول پس از برداشت نیز می‌تواند بیشتر از محصولات عادی باشد. به‌همین‌دلیل، معمولا انبارکردن محصولات تراریخته دردسر کمتری از این نظر به‌دنبال دارد.

حفاظت از محیط زیست یا نابودی؟

موافقان محصولات تراریخته می‌گویند سمومی که برای محصولات تراریخته استفاده می‌شود، به‌تدریج در خاک تجزیه و به موادی مثل دی‌اکسیدکربن و فسفر تبدیل می‌شود. مخالفان می‌گویند این سموم باعث آلودگی خاک و آب می‌شود و برخلاف آنچه گفته‌شده تجزیه نمی‌شود. موافقان می‌گویند انتقال ژن از موجودی به موجود دیگر در طول تاریخ در طبیعت اتفاق افتاده و باعث تنوع گونه‌های زیستی و دوام آن‌ها شده است. مخالفان می‌گویند آنچه نظم و تعادل ظریف طبیعت انجام داده، نمی‌توان با آنچه مقایسه کرد که چند شرکت عظیم در ابعادی بسیار بزرگ برای سود انجام می‌دهند.

به‌دلیل استفاده بیشتر از سموم و نیز به‌دلیل تولید سم پروتئینی در بخش‌های سبز گیاهان تراریخته‌ی مقاوم به آفت، تغییرات ژنتیکی باعث آسیب به برخی موجودات، مانند آفات و حشرات در اکوسیستم می‌شود و از تنوع زیستی آن‌ها می‌کاهد که برای محیط‌زیست مخرب است.

علاوه‌براین، اگر گیاه دستکاری‌شد‌ه‌ی آلوده‌ به یک ژن خارجی در مزرعه کشت شود، این آلودگی ازطریق گرده‌افشانی در محیط‌زیست پخش می‌شود و ارقام بومی و سایر ذخایر ژنتیکی را هم آلوده خواهد کرد و تنوع زیستی را درمعرض نابودی قرار خواهد داد. 

مقاوم دربرابر حشرات و علف‌کش‌ها

بعضی از موادغذایی به‌گونه‌ای تغییر پیدا می‌کنند که دربرابر آفات و حشرات مقاومت بیشتری نشان بدهند. دانشگاه کالیفرنیا واقع در ایالت سن‌دیه‌گو گزارش جالبی ارائه کرده است. پژوهشگران با دست‌کاری ژنتیکی حشرات مشخصی توانستند میل آن‌ها به محصولات زراعی را کم کنند. به‌همین‌دلیل، آفت‌کش‌های شیمیایی کمتری برای دفع این آفات استفاده می‌شود و به‌دنبال آن، آلودگی محیطی کمتر ایجاد خواهد شد. همچنین، می‌توان استراتژی مناسبی درنظرگرفت؛ یعنی ژنتیک گیاهان را به‌گونه‌ای تغییر دهیم که با ترشح بوی بد، حشرات را دفع کنند. مگس مینور حشره‌ای است که روی برگ‌های گوجه‌فرنگی تخم‌گذاری می‌کند. تخم‌های این حشره به بافت برگ وارد و به کرم تبدیل می‌شوند که درنهایت، باعث ازبین‌رفتن برگ‌ها و خشک‌شدن بوته‌ی گوجه می‌شود. در مراحل بعد، این مگس وارد گوجه می‌شود و میوه گوجه‌فرنگی را کاملا فاسد می‌کند. این درحالی است که گوجه‌های آفت‌زده ظاهر سالمی دارند. به گزارش سازمان غذا و کشاورزی سازمان‌ملل متحد، دومیلیون تن آفت‌کش در سال ۲۰۱۵ مصرف شده است.

آفت‌کش‌ها بیشتر با هدف مبارزه با حشرات تولید و مصرف شده‌اند. سموم آفت‌کش در چند دهه، زندگی موجودات غیرهدف، مانند ماهی‌ها و سایر آبزیان و موجودات زنده‌ای را به‌خطر انداخته‌اند که از این آبزیان تغذیه می‌کنند. اثرهای زیان‌بار سموم پژوهشگران را واداشته تا به‌دنبال روشی جایگزین و سالم برای دفع آفات در کشاورزی باشند. یکی از روش‌های کنترل آفات، استفاده از پروتئین به‌دست‌آمده از نوعی باکتری خاکزی است. باسیلوس تورینجنسیس (Bacillus Thuringiensis) پروتئین‌های کریستالی مقاوم به آفت تولید می‌کند. بیش از پنجاه سال است که این پروتئین‌ها در کشاورزی ارگانیک برای مبارزه با آفات استفاده می‌شوند. پروتئین‌های BT انواع مختفی دارند که به گیاه برای مقاوم‌شدن دربرابر حشرات مختلف کمک می‌کنند. 

برای مبارزه با این آفت، سم‌پاشی به فاصله هشت روز یک‌بار انجام می‌شود که خطرهای فراوانی برای کشاورزان و مصرف‌کننده‌ها و محیط‌زیست در پی دارد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد گوجه‌فرنگی تراریخته می‌تواند استفاده از سموم حشره‌کش را برای کنترل آفت مینور به میزان درخورتوجهی کاهش دهد. افزون‌براین، خسارت این حشره روی محصول گوجه‌فرنگی بین ۵۰ تا ۱۰۰درصد گزارش شده و ظرفیت تولید‌مثلیِ بالا، آن را به حشره‌ای خطرناک تبدیل کرده است. به‌نظر می‌رسد مهندسی ژنتیک، تنها راه مؤثر مقابله با این آفت باشد.

مهندسی ژنتیک

مهندسی ژنتیک فرایند دست‌کاری در ژنوم ارگانیسم است تا توالی خاصی تکثیر و بیان شود. این تغییر ممکن است در سطح یک جفت باز (A-T یا G-C) حذف کامل یک ناحیه از DNA و افزودن نسخه‌ی دیگری از یک ژن باشد. مهندسی ژنتیک درک ما را از عملکرد و سازمان‌بندی ژن‌ها افزایش داده است. با استفاده از تکنیک DNA نوترکیب، باکتری‌هایی تولید شده‌اند که توانایی سنتز انسولین انسانی، هورمون رشد انسانی، اینترفرون آلفا، واکسن هپاتیت B و سایر مواد سودمند ازلحاظ پزشکی را دارند. مهندسی ژنتیک کاربردهای مفیدی در تحقیقات علمی و کشاورزی و تکنولوژی دارد. در گیاهان، مهندسی ژنتیک برای افزایش ارزش غذایی گیاهان، بهبود چرخه نیتروژن، مقاومت آن‌ها دربرابر آفات، نیز افزایش میزان رشد محصولاتی مثل گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی و برنج استفاده می‌شود. در سال ۱۹۹۴، نخستین موادغذایی تولیدشده با مهندسی ژنتیک برای مصرف عموم موجود شدند.

بیماری‌های ژنتیکی نیز می‌توانند ازطریق مهندسی ژنتیک و با جایگزین‌کردن ژن‌های معیوب با ژن‌های سالم درمان شوند. یکی از کاربردهای مهندسی ژنتیک در جانوران، تولید گوسفندانی است که شیرشان حاوی پروتئین درمانی خاصی برای درمان فیبروز سیستیک و کرم‌هایی است که به دانشمندان در درک بیماری آلزایمر کمک می‌کنند. کرم C.elegans فقط درحدود ۳۰۰ سلول در کل سیستم عصبی‌اش دارد. این ویژگی از آن مدلی ساده برای مطالعه‌ی بیماری آلزایمر ساخته‌ است. این کرم همچنین تقریبا شفاف است؛ به‌همین‌دلیل، با لیبل‌دارکردن سلول‌های عصبی آن با پروتئین فلورسنت سبز  (GFP)، مشاهده‌ی موقعیت و فعالیت ساختارها و پروتئین‌های فراوانی زیر میکروسکوپ ممکن می‌شود. محتوای ژنتیکی C.elegans می‌تواند به‌منظور تولید پروتئین‌هایی به‌آسانی دست‌کاری شود که دانشمندان می‌خواهند مطالعه کنند. برای توضیح نحوه‌ی کار مهندسی ژنتیک، مثالی از انسولین را بررسی می‌کنیم که با پروتئینی به تنظیم قندخون کمک می‌کند.

ویرایش ژن از تکنولوژی CRISPR-Cas9 بهره می‌برد و امکان تعیین توالی ژنتیکی ارگانیسم را با ایجاد تغییرات ویژه در DNA آن فراهم می‌کند. ویرایش ژن کاربردهای فراوانی دارد؛ ازجمله ایجاد تغییر ژنتیکی در محصولات کشاورزی و دام‌ها و حیوانات آزمایشگاهی مانند موش‌ها.

اصلاح خطاهای ژنتیکی مرتبط‌با بیماری‌ها به‌عنوان روش درمانی بالقوه در ژن‌درمانی مطرح است. بااین‌حال، نگرانی‌های عمده‌ای درباره‌ی این دستاوردها ایجاد شده‌ است؛ ازجمله اینکه ممکن است این دست‌کاری‌ها باعث ظهور ویژگی‌های ناخواسته و خطرناکی در میکروارگانیسم‌های تغییر یافته شوند؛ مانند مقاومت به آنتی‌بیوتیک‌ها و تولید توکسین‌ها و بیماری‌زایی. همچنین، استفاده از تکنیک ویرایش ژن در انسان‌ها پرسش‌های اخلاقی بسیاری را خصوصا درباره‌ی استفاده‌ی احتمالی از آن برای تغییر ویژگی‌هایی همچون هوش و زیبایی به‌وجود آورده‌ است.

پاسخ سازمان بهداشت جهانی به سؤالات متداول درباره‌ی تراریخته‌ها

۱. ارگانیسم‌های اصلاح‌شده‌ی ژنتیکی (GMO) و تراریخته‌ها چه هستند؟ ارگانیسم‌های اصلاح‌شده‌ی ژنتیکی اعم از گیاهان و حیوانات و حتی میکروارگانیسم‌ها به ارگانیسم‌هایی گفته می‌شود که ساختار ژنتیکی آن‌ها به‌نحوی تغییر کرده که امکان نوترکیبی طبیعی آن‌ها وجود ندارد و اینکه ازطریق زادآوری طبیعی هم به‌وجود نمی‌آیند. فناوری‌ای که از آن برای انجام این کار استفاده می‌شود نیز با عنوان بیوتکنولوژی مدرن یا فناوری ژنتیکی شناخته شده و البته گاهی نیز به آن فناوری «نوترکیبی» گفته می‌شود. در این روش، ژن‌های افراد خاص انتخابی این اجازه را پیدا می‌کنند که از ارگانیسمی به ارگانیسم دیگر منتقل شوند و این اتفاق حتی می‌تواند بین گونه‌های غیرمرتبط رخ دهد. به موادغذایی‌ای که ازاین‌طریق تولید می‌شوند، «محصولات تراریخته» گفته می‌شود.

۲.  چرا تراریخته‌ها تولید می‌شوند؟ درحقیقت این محصولات، محصولات بازاری و به‌عبارتی پرورش‌یافته هستند که مزایای آن‌ها هم شامل تولیدکننده و هم مصرف‌کننده می‌شود. این به آن معناست که فرضا این محصولات قیمت ارزان‌تری دارند و درمقابل این قیمت‌ ارزان‌تر مزایای بیشتری نظیر ماندگاری بیشتر یا ارزش غذایی بیشتر یا هر دو برای آن‌ها تصور می‌شود. درواقع، این روشی است که منافع مستقیم آن عموما به صنایع غذایی برمی‌گردد. مقاومت دربرابر آفات و... نیز ازجمله مهم‌ترین مواردی است که به‌عنوان منافع به آن‌ها اشاره می‌شود.

۳. ارزیابی‌های لازم در این زمینه ازنظر ایمنی و سلامت صورت گرفته است؟ معمولا مصرف‌کنندگان بر این باور هستند که غذاهای سنّتی ازنظر سلامت ایمن‌تر هستند؛ درحالی‌که دست‌کاری در ژن‌ها می‌تواند برخی ویژگی‌های محصولات را به‌شکل مثبت یا حتی منفی تغییر دهد. درمقابل مقام‌های دولتی بر انجام ارزیابی‌های لازم در این زمینه تأکید دارند. نظام‌های خاصی هم برای انجام این ارزیابی‌ها وجود دارد که ازطریق آن‌ها می‌توان تأثیر این محصولات را نه‌تنها بر سلامت انسان‌ها، بلکه بر محیط‌زیست ارزیابی کرد. نکته‌ی جالب اینجا است که معمولا ارزیابی‌های مشابهی برای غذاهای سنّتی تا‌به‌امروز پیشنهاد و حتی انجام نشده است. سازمان بهداشت جهانی درنظر دارد به مقام‌های ملی در این زمینه کمک کند تا بتوانند ارزیابی‌های ریسک لازم را انجام دهند و درعین‌حال، رویکردهای مناسبی هم برای انجام این ارزیابی‌ها به آن‌ها پیشنهاد می‌شود. درنهایت، این مقام‌های ملی‌کشوری هستند که تصمیم می‌گیرند باید از این محصولات استفاده شود یا خیر.

۴. ارزیابی ایمنی این محصولات چگونه انجام می‌شود؟ ارزیابی ایمنی محصولات تراریخته معمولا بر چند مورد متمرکز است: ۱. تأثیرات مستقیم بر سلامت (سمّی‌بودن)؛ ۲. ظرفیت ایجاد و تحریک واکنش‌های آلرژیک (حساسیت‌زایی)؛ ۳. ترکیبات خاصی که تصور می‌شود می‌توانند خواص سمّی یا مغذی داشته باشند؛ ۴. پایداری ژن‌هایی که جایگزین می‌شوند؛ ۵. تأثیرات غذایی به‌همراه اصلاحات ژنتیکی؛ ۶. هر اثر ناخواسته که می‌تواند در اثر این جایگزینی ژن به‌وجود آید.

۵. نگرانی‌های عمده ازنظر سلامت انسانی چیست؟ مباحث تئوری طیف وسیعی از دیدگاه‌ها را شامل می‌شوند؛ اما در مجموع سه مبحث عمده بحث‌برانگیز در این زمینه وجود دارد: ۱. واکنش‌های آلرژیک (حساسیت‌زایی)؛ ۲. انتقال ژن؛ ۳. دگرآمیزی.