وقتی خواب می‌بینیم چه اتفاقی در مغز ما رخ می‌دهد؟

رؤیاها آنقدر عجیب هستند و برای ما مهم تلقی می‌شوند که احساس می‌کنیم باید حتما درمورد ماجراجویی‌های شبانه‌مان به‌صورت طولانی با بقیه افراد صحبت کنیم و رؤیاهایمان را با آن‌ها در میان بگذاریم.

اما اگر شما به درکی از اتفاقات داخل مغز موقع رؤیا دیدن برسید، معنای بیشتری از رؤیاها به‌ دست خواهید آورد و رؤیاها برای شما بسیار مهم‌تر از چیزی خواهند شد که فکر می‌کنید. در این مطلب به چندین سؤال رایج پاسخ‌داده‌شده درمورد خیالات شبانه‌ای که ما آن‌ها را رؤیا می‌نامیم می‌پردازیم:

هیجانی و عجیب بودن رؤیا دلیل خوبی دارد. خاطرات رویدادهای زندگی (حافظه‌ی رویدادی) در بخشی از مغز به‌نام هیپوکامپ ذخیره می‌شوند و با حرکت تند چشم در خواب (REM)، سیگنال‌های خوابی خروجی از هیپوکامپ قطع می‌شوند.

بنابراین ما نمی‌توانیم به خاطرات خاصی که در گذشته اتفاق افتاده است، در هنگام رؤیا دیدن دسترسی پیدا کنیم. با این حال هنوز می‌توانیم به خاطرات عمومی درمورد افراد و مکان‌هایی که ساختار اصلی رؤیای ما را تشکیل می‌دهند، دسترسی داشته باشیم. در همین زمان فعالیت‌های بخش‌های مربوط‌ به احساسات مغز شروع‌ به کار می‌کنند و روایتی بیش‌ از حد عاطفی را که باعث پیوند خاطرات به هم می‌شوند، تشکیل می‌دهند و بخش دیگری از مغز به‌ نام قشر پیشانی خلفی جانبی (Dorsolateral prefrontal cortex) که کنترل استدلال منطقی و تصمیم‌گیری ما را برعهده دارد نیز از کار می‌افتد.

مطالعه‌ی مناسب روی رؤیا (که قرن‌ها تنها توضیحی خیالی داشت و علمی نبود) در سال ۱۹۵۳ با کار یوجین آسرنسکی و ناتاناییل کلیتمن در دانشگاه شیکاگو آغاز شد. آن‌ها موقع خواب به‌منظور شناسایی فعالیت‌های الکتریکی مغز، از داوطلبان نوار مغزی گرفتند. آن‌ها همچنین داوطلبان را در مراحل مختلف خواب بیدار می‌کردند. 

آن‌ها خواب همراه با حرکات سریع چشم را کشف کردند و رابطه‌‌ی آن با رؤیا دیدن را توضیح دادند. طبق آزمایش‌های اخیر، ما نه‌تنها در خواب همراه با حرکات سریع چشم، بلکه در طول کل خوابمان رؤیا می‌بینیم؛ ولی اکثر آن‌ها را فراموش می‌کنیم. رؤیاهایی که در خواب عمیق رخ می‌دهند، معمولا غیر احساسی، غیر واضح و مربوط‌ به مسائل ساده هستند و به‌ندرت در یاد می‌مانند.

خواب همراه با حرکات سریع چشم جایی است که رؤیاهای کلاسیک در آنجا رخ می‌دهند. خواب‌های کلاسیک دارای عجایب خاص و از نظر فیزیکی غیر ممکن هستند و تجاربی عجیب و گیج‌کننده برای ما به‌‌ همراه دارند.

بسیاری از مردم فکر می‌کنند که حرکت سریع چشمان ما در خواب برای دیدن تصاویر در رؤیاها است. جالب است که برخی‌ از شواهد نشان‌دهنده‌ی صحت این تفکر هستند.

برخی‌ از مردم اصرار دارند که هرگز خوابی نمی‌بینند؛ ولی آن‌ها اشتباه می‌کنند. وقتی در طول آزمایش‌ها، افراد را در مراحل مختلف خواب بیدار می‌کردند، مشخص شد که همه‌ی افراد خواب می‌بینند؛ ولی همه لزوما آن‌ها را به‌یاد نمی‌آورند.

به‌خاطر آوردن رؤیا وابسته‌ به فعالیت مغز است. آن‌هایی که رؤیاهایشان را به‌خاطر می‌آورند موقع خواب و بیداری در دو قسمت مغزی برای تصاویر و ذخیره‌ی حافظه، فعالیت بیشتری نسبت‌ به آن‌هایی دارند که خواب‌شان را فراموش می‌کنند.

چگونگی خوابیدن شما هم تأثیرگذار است. طبق گفته‌ی رابرت استیکگلد از دانشگاه پزشکی هاروارد (بخش پزشکی خواب)، ما هنگام خواب همراه با حرکات سریع چشم در تلاش برای شکل دادن خاطرات جدید هستیم. اگر هنگام رؤیا دیدن یا دقیقا بعد از آن بیدار شویم، می‌توانیم از فراموش شدن آن جلوگیری کنیم و به‌عبارت دیگر آن را طولانی‌تر نگاه داریم.

پس اگر هنگام شب بیدار شوید، احتمالا بخش‌هایی از رؤیایتان را به‌یاد می‌آورید. اما از طرف دیگر اگر با زنگ هشدار ساعت بیدار شوید و خواب همراه با حرکات سریع چشم را قطع کنید، احتمال به خاطر آوردن کم می شود. همان لحظه‌ی تغییر کوتاه بین خواب و رؤیا دیدن و بیدار شدن و خاموش کردن هشدار ساعت، روند به‌یاد آوردن را مختل می‌کند. 

ایده‌های زیادی درمورد علت رؤیا دیدن ما وجود دارد. مثلا رؤیاها برای عملکرد تکاملی ما لازم هستند و ما را در سناریوهای مهم برای بقای بشر، تست می‌کنند. این ایده می‌تواند دلیل پدیده‌هایی مانند تحت تعقیب بودن افراد در خواب یا مورد حمله قرار گرفتن آن‌ها را توضیح دهد.

از طرف دیگر بسیاری از افراد از قدرت رؤیا و الهام گرفتن از خواب برای تولید افکار خلاقانه سخن گفته‌اند. مثلا پل مک‌کارتی می‌گوید ملودی آهنگ دیروز از طریق رؤیا به او الهام شده است (او هنگام بیدار شدن متن ترانه را سریع نوشت تا فراموش نکند). دیمیتری مندلیف شیمیدان روس هم ساختار جدول تناوبی عناصر را از طریق رؤیا به‌ دست آورد.

طبق مطالعات تجربی، افراد پس‌ از خواب‌های کوتاه همراه‌ با خواب با حرکات سریع چشم، در تست‌های خلاقیت، عملکرد بهتری دارند.

طبق گفته‌ی زیگموند فروید:

تعبیر خواب راهی مؤثر برای آگاهی از فعالیت‌های ناخودآگاه ذهن است.

طبق نظر فروید، ضمیر ناخودآگاه افراد با افکار منحرف در ارتباط است و رؤیاها اساسا وسیله‌ای برای رسیدن‌ به آرزوها هستند. چنین ایده‌هایی درحال حاضر از نظر علمی زیاد مطلوب نیستند؛ ولی برخی‌ از تعابیر خواب ممکن و شدنی هستند.

موردی که شما درباره‌ی آن خواب می‌بینید و تن احساسی آن، احتمالا نشان‌دهنده مواردی هستند که از نظر مغز شما اهمیت دارند. طبق پژوهش‌ها اگر تمام روز تتریس بازی کنید، مغز شما تصمیم خواهد گرفت درمورد آن خواب ببیند. اگر نگران موردی باشید، مغز شما رؤیایی به‌ همراه نگرانی به‌عنوان احساس‌ غالب به شما خواهد داد.

پژوهش‌های زیادی، تجارب بیداری و محتویات خواب را به‌هم مرتبط می‌دانند و معتقدند که تجارب روزانه‌، نقشه‌ی رؤیا‌ را طراحی می‌کند که البته گاهی موارد نامربوط هم وارد نقشه رؤیا می شوند. به‌گفته‌ی مارک بلاگرو از دانشگاه سوانسی، تلاش برای آنالیز و تعبیر خواب می‌تواند اثر درمانی داشته باشد. البته او گفت طبق اعتقاد برخی، رؤیاها تنها ساخته‌ی افکار پوچ هستند.

آزمایش‌ها باید روی این موضوع بررسی کنند که آیا رؤیا به‌طور ویژه اطلاعات مهم شخصی را ارا‌ئه می‌دهد یا خیر. حتی اگر صحت چنین برداشتی ثابت شود، به این معنا نخواهد بود که رؤیا صرفا برای انتقال چنین اطلاعاتی در مغز طراحی می‌شود.  اگر تکامل، رؤیا را به‌عنوان پیامی برای شناخت بهتر خود به ما داده است، می‌توانست به‌ خاطر آوردن آن را نیز برای ما راحت‌تر کند.

طبق برخی‌ از تحلیل‌های محتویات رؤیا، زن‌ها درمورد مرد و زن به‌طور مساوی خواب می‌بینند؛ ولی مردها بیشتر درمورد مردها خواب می‌بینند. مایکل شردل از مؤسسه‌ی مرکزی سلامت ذهنی در مانهایم آلمان، گزارش‌هایی از رؤیاها تهیه کرده است. طبق گزارش، مردها در خواب، اغلب در مبارزه‌ با سایر مردها هستند؛ درحالی‌که زن‌ها بیشتر درمورد روابط دوستانه با افراد خواب می‌بینند.