تفاوت بین عفونت ویروسی و عفونت باکتریایی چیست

باکتری‌ها موجودات پروکاریوتی هستند که در اکثر زیستگاه‌های روی زمین یافت می‌شوند. آن‌ها میکروارگانیسم‌های تک‌سلولی هستند. باکتری‌ها می‌توانند در شرایط سختی مانند چشمه‌های اسیدی دارای آب داغ، زباله‌های رادیواکتیو و در اعماق پوسته‌ی زمین زندگی کنند. باکتری‌ها با اتصال به سطوح مختلف، جمعیت‌های متراکمی به نام زیست‌لایه را تشکیل می‌دهند.

باکتری‌ها بسیار متنوع بوده و اشکال و ویژگی‌های ساختاری بسیار مختلفی دارند. باکتری‌ها می‌توانند درون یا روی بدن انسان زندگی کنند. فقط تعداد انگشت‌شماری از باکتری‌ها در انسان‌ها موجب بروز عفونت می‌شوند. این باکتری‌ها را باکتری‌های پاتوژن یا باکتری‌های بیماری‌زا می‌نامند.

برخی از اشکال رایج ویروس‌ها (سمت راست) و باکتری‌ها (سمت چپ)

ویروس ذره‌ای است که خصوصیات یک موجود زنده را نداشته و بنابراین، زنده درنظر گرفته نمی‌شود. ویروس‌ها تنفس و متابولیسمی از خود نشان نمی‌دهند. یک ویروس از ماده‌ای ژنتیکی از جنس DNA یا RNA تشکیل شده است که به‌وسیله‌ی یک هسته‌ی پروتئینی پوشانده شده است. ویروس‌ها معمولا عواملی عفونی هستند که برای تکثیر خود نیاز به یک میزبان دارند. آن‌ها تمام اشکال حیات شامل جانوران، گیاهان، باکتری‌ها و آرکیاها را آلوده می‌کنند. ویروس‌ها تقریبا در تمام اکوسیستم‌های روی زمین یافت می‌شوند. آن‌ها فراوان‌ترین موجودیت بیولوژیکی روی زمین هستند. همچون باکتری‌ها، آن‌ها نیز بسیار متنوع بوده و دارای اشکال و ویژگی‌های مختلفی هستند. ویروس‌ها زندگی انگلی دارند، به این معنا که برای رشد خود وابسته به سلول‌ها یا بافت‌های زنده هستند. ویروس‌ها می‌توانند به سلول‌های میزبان حمله کرده و با استفاده از اجزای این سلول‌های رشد و تکثیر پیدا کنند. برخی از ویروس‌ها به‌عنوان بخشی از چرخه‌ی زندگی خود، موجب مرگ سلول‌های میزبان می‌شوند.

اگرچه باکتری‌ها و ویروس‌ها هر دو آنقدر کوچک هستند که بدون استفاده از میکروسکوپ دیده نمی‌شوند اما اختلاف بین آن‌ها بسیار زیاد است. باکتری‌ها موجودات نسبتا پیچیده و تک‌سلولی هستند که بسیاری از آن‌ها دارای یک دیواره‌ی سخت و یک غشای نازک و لاستیک‌مانندی هستند که در اطراف مایع درون سلول قرار گرفته است. آن‌ها می‌توانند به‌تنهایی تولیدمثل کنند. رکوردهای فسیلی نشان می‌دهد که باکتری‌ها حدود ۳/۵ میلیارد سال است که وجود دارند. باکتری‌ها در میحط های مختلفی مانند گرما و سرمای شدید زندگی می‌کنند. بیشتر باکتری‌ها بی‌ضرر بوده و برخی حتی به هضم غذا و تخریب میکروب‌های بیماری‌زا، مبارزه با سلول‌های سرطانی و فراهم کردن مواد مغذی ضروری کمک می‌کنند. کمتر از یک درصد از باکتری‌ها موجب بروز بیماری در انسان می‌شوند.

ویروس‌ها کوچک‌تر هستند: بزرگ‌ترین ویروس‌ها، از کوچک‌ترین باکتری‌ها نیز کوچک‌تر هستند. همه‌ی آن‌ها دارای یک پوشش پروتئینی و هسته‌ای از مواد ژنتیکی از جنس DAN یا RNA هستند. برخلاف باکتری، ویروس بدون میزبان زنده نمی‌ماند. آن‌ها فقط با چبسیدن به سلول‌های میزبان می‌توانند خود را تکثیر کنند. در بیشتر موارد، ویروس‌ها برای تولید ویروس‌های جدید، سلول میزبان را مجددا برنامه‌ریزی می‌کنند تا زمانی‌که درنهایت سلول متلاشی شده و می‌میرد. در موارد دیگر، سلول‌های طبیعی را به سلول‌های بدخیم یا سرطانی تبدیل می‌کنند. همچنین برخلاف باکتری‌ها، بیشتر ویروس‌ها موجب بیماری می‌شوند و نسبت‌به سلول‌هایی که به آن‌ها حمله می‌کنند، کاملا اختصاصی هستند. برای مثال ویروس‌های خاصی به سلول‌های موجود در کبد، سیستم تنفسی یا خون حمله می‌کنند. در برخی موارد نیز ویروس‌ها، باکتری‌ها را مورد هدف قرار می‌دهند.

بسیاری از عفونت‌های باکتریایی مسری هستند یعنی می‌توانند از فردی به فرد دیگر انتقال پیدا کنند. راه‌هایی زیادی برای انتقال این عفونت‌ها وجود دارد، ازجمله:

• تماس نزدیک با فردی که دارای عفونت باکتریایی است مانند لمس کردن و بوسیدن
• تماس با مایعات بدن فرد آلوده به‌خصوص تماس جنسی یا تنفس در هوایی که یک فرد آلوده در آن سرفه یا عطسه کرده است
• انتقال از مادر به فرزند در طول دوران بارداری یا زایمان
• تماس با سطوح آلوده

علاوه‌بر انتشار فرد به فرد، عفونت‌های باکتریایی می‌توانند ازطریق حشرات آلوده نیز منتقل شوند. مصرف غذا یا آب آلوده نیز منجر به بروز عفونت می‌شود.

برخی از عفونت‌های باکتریایی رایج عبارت‌اند از:

• گلودرد استرپتوکوکی
• عفونت مجاری ادراری
• مسمومیت غذایی باکتریایی
• سوزاک
• سل
• مننژیت باکتریایی
• سلولیت
• بیماری لایم
• کزار

مانند عفونت‌های باکتریایی، بسیاری از عفونت‌های ویروسی نیز مسری هستند. آن‌ها می‌توانند ازطرق مختلفی از فردی به فرد دیگر منتقل شوند:

• تماس نزدیک با فردی که دچار یک عفونت ویروسی است
• تماس با مایعات بدن فردی که دچار عفونت ویروسی است
• انتقال از مادر به فرزند طی دوران بارداری یا زایمان
• تماس با سطوح آلوده

عفونت‌های ویروسی نیز ازطریق نیش حشرات آلوده یا درنتیجه‌ی مصرف غذا یا آب آلوده منتقل می‌شوند

برخی از انواع عفونت‌های ویروسی رایج عبارت‌اند از:

• آنفلوآنزا
• سرماخوردگی معمولی
• گاستروآنتریت ویروسی
• آبله مرغان
• سرخک
• مننژیت ویروسی
• زگیل‌ها
• نقص ایمنی انسان (HIV)
• هپاتیت ویروسی
• تب زیکا
• تب نیل غربی

سرماخوردگی می‌تواند موجب گرفتگی یا آبریزش بینی، گلودرد و تب کم شود، اما آیا یک عفونت باکتریایی یا ویروسی است؟

سرماخوردگی معمولی به‌وسیله‌ی ویروس‌های مختلفی ایجاد می‌شود، اگرچه اغلب راینو ویروس‌ها مقصر هستند. کار زیادی درزمینه‌ی درمان سرماخوردگی نمی‌توانید، انجام دهید بلکه فقط باید منتظر بمانید و از داروهای بدون نسخه برای کمک به تسکین علائم خود استفاده کنید. در بعضی موارد، یک عفونت باکتریایی ثانویه ممکن است در جریان یا پس از سرماخوردگی ایجاد شود. موارد رایج عفونت‌های باکتریایی ثانویه عبارت‌اند از:

• عفونت‌ سینوس‌ها
• عفونت‌های گوش
• ذات‌الریه

وجود علائم زیر نشان‌دهنده‌ی درگیر شدن شدن با یک عفونت باکتریایی ثانویه است:

۱. وجود علائمی که تا بیش از ۱۰ تا ۱۴ روز ادامه دارد

۲. وجود علائمی که طی چند روز به‌جای بهتر شدن، شروع به بدتر شدن می‌کنند

۳. وجود تب بالا (نسبت‌به تبی که در یک سرماخوردگی معمولی وجود دارد)

برای تعیین نوع عفونت نمی‌توان روی رنگ مخاط تکیه کرد. یک باور قدیمی وجود دارد که می‌گوید مخاط سبز نشان‌دهنده‌ی وجود یک عفونت باکتریایی است که نیاز به درمان آنتی‌بیوتیکی دارد. اگرچه مخاط سبز حاصل موادی است که به‌وسیله‌ی سلول‌های ایمنی و در پاسخ به مهاجم خارجی آزاد می‌شود. عوامل زیادی ازجمله ویروس‌ها، باکتری‌ها یا حتی آلرژی‌های فصلی می‌توانند موجب ایجاد مخاط سبز شوند.

وقتی شما دچار علائمی مانند تهوع، اسهال یا گرفتگی شکم هستید، احتمالا دچار نوعی عفونت میکروبی معده شده‌اید. اما آیا این عفونت ناشی از یک باکتری یا ویروس است؟ عفونت‌های میکروبی معده معمولا دو نوع هستند:

۱. گاستروآنتریت که عفونت مجرای گوارش است. این عفونت ناشی از تماس با مدفوع یا استفراغ فردی است که به آن عفونت مبتلا است.

۲. مسمومیت غذایی نوع دیگری از عفونت مجرای گوارش است که ناشی از مصرف غذا یا مایعات آلوده است.

گاستروآنتریت و مسمومیت غذایی می‌توانند هم به‌وسیله‌ی ویروس‌ها و هم باکتری‌ها ایجاد شوند. صرف‌نظر از علت، در اغلب موارد با مراقبت خوب علائم طی یکی دو روز برطرف می‌شود. اگرچه علائمی که بیش از سه روز طول بکشد و منجر به اسهال خونی یا کم‌آبی شدید بدن شود، ممکن است نشان‌دهنده‌ی عفونت شدیدتری باشد که نیاز به درمان سریع دارد.

گاهی اوقات پزشک براساس تاریخچه‌ی پزشکی و علائم می‌تواند مشکل بیمار را تشخیص دهد. به‌عنوان مثال، بیماری‌هایی مانند سرخک یا آبله مرغان دارای علائم بسیار مشخصی هستند که با یک معاینه‌ی ساده‌ی جسمی قابل تشخیص هستند. علاوه‌بر‌این، اگر شیوع بیماری خاصی در آن زمان وجود داشته باشد، پزشک احتمال ابتلا به آن بیماری را در تشخیص خود درنظر می‌گیرد. یک مثال آنفلوآنزا است که دارای شیوع فصلی است و درمواقعی از سال افراد زیادی را درگیر می‌کند.

اگر پزشک بخواهد بداند چه نوع ارگانیسمی موحب بیماری شده است، نمونه‌ای از بیمار گرفته و از آن برای کشت و شناسایی عامل بیماری‌زا استفاده می‌شود. نمونه بسته به حدس پزشک درمورد عامل بیماری‌زا از خون، مخاط یا خلط، ادرار، مدفوع، پوست یا مایع مغزی نخاعی (CSF) تهیه می‌شود.

وقتی میکروارگانیسم کشت داده می‌شود، به پزشک این امکان را می‌دهد که بتواند مشخص کند چه چیزی موجب بیماری شده است. درمورد یک عفونت باکتریایی، این کار می‌تواند در زمینه‌ی تعیین نوع آنتی‌بیوتیک مؤثر نیز سودمند باشند.

اگرچه آنتی‌بیوتیک‌ها فقط باید برای درمان عفونت‌های باکتریایی مورد مصرف قرار گیرند، اما بسیاری از بیماران هنگام ابتلا به عفونت‌های ویروسی اصرار بر مصرف آن‌ها دارند. این امر خطرناک است زیرا تجویز افراطی آنتی‌بیوتیک‌ها می‌تواند منجر به بروز مقامت آنتی‌بیوتیکی شود. مقاومت آنتی‌بیوتیکی زمانی رخ می‌دهد که باکتری قدرت مقاومت دربرابر آنتی‌بیوتیک‌های خاصی را به دست می‌آورد. این امر موجب می‌شود که درمان بسیاری از عفونت‌های باکتریایی دشوار شود.

اگر برای درمان عفونت باکتریایی فردی آنتی‌بیوتیک تجویز شود، لازم است که او کل دوره‌ی درمان را کامل کند حتی اگر پس از چند روز مصرف دارو احساس کند حالش بهتر شده است. قطع مصرف دارو مانع از کشته شدن همه‌ی باکتری‌های بیماری‌زا می‌شود.

مقاومت آنتی‌بیوتیکی زمانی رخ می‌دهد که میکروب‌هایی مانند باکتری‌ها و قارچ‌ها توانایی مقابله‌با با داروهای طراحی شده برای کشتن آن‌ها را کسب می‌کنند. در این وضعیت، میکروب‌ها کشته نشده و به رشد خود ادامه می‌دهند. درمان عفونت‌های ناشی از میکروب‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک دشوار و گاهی حتی غیرممکن است. در بیشتر موارد، عفونت‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک نیاز به ماندن طولانی‌مدت در بیمارستان، مراجعات مکرر به پزشک و انجام رویه‌های درمانی پرهزینه و سمی دارند.

مقاومت آنتی‌بیوتیکی به این معنا نیست که بدن در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم شده است بلکه به این مفهوم است که باکتری در برابر آنتی‌بیوتیک‌هایی که برای ازبین‌بردن آن طراحی شده است، مقاومت کسب کرده است.

مقاومت آنتی‌بیوتیکی می‌تواند تمام افراد را در هر سنی درگیر کند و نیز صنایع مراقبت‌های بهداشتی، دامپزشکی و کشاورزی را نیز مورد تهدید قرار می‌دهد. کسی نمی‌تواند به‌طور کامل از خطر بروز عفونت‌های مقاوم اجتناب کند اما برخی از افراد مانند کسانی که مبتلا به بیماری‌های مزمن هستند، در معرض خطر بیشتری قرار دارند. اگر آنتی‌بیوتیک‌ها اثربخشی خود را از دست بدهند، ما توانایی درمان عفونت‌ها و کنترل تهدیدات سلامتی عمومی را از دست می‌دهیم. بسیاری از پیشرفت‌های پزشکی ازجمله تعویض مفاصل، پیوند اعضا، درمان سرطان و درمان بیماری‌های مزمنی نظیر دیابت، آسم و روماتیسم مفصلی، وابسته‌به توانایی مبارزه با عفونت با استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها است.

مقاومت آنتی‌بیوتیکی زمانی اتفاق می‌افتد که باکتری به‌طریقی تغییر می‌کند و این تغییر باعث کاهش یا از بین رفتن اثربخشی داروها، مواد شیمیایی یا دیکر عوامل طراحی‌شده برای درمان یا پیشگیری از عفونت‌ها می‌شود. در این وضعیت، باکتری‌ها زنده می‌مانند و همچنان تکثیر یافته و موجب آسیب بیشتری می‌شوند. باکتری‌ها این توانایی را ازطریق مکانیسم‌های مختلفی به دست می‌آورند. برخی از باکتری‌ها می‌توانند قبل از اینکه آنتی‌بیوتیک‌ها به آن‌ها صدمه بزنند، آن‌ها را حنثی کنند. برخی سریعا آنتی‌بیوتیک را به خارج می‌رانند و برخی نیز مکان حمله‌ی آنتی‌بیوتیک‌ها را تغییر می‌دهند تا آنتی‌بیوتیک دیگر تأثیری روی آن‌ها نداشته باشد.

درمان خاصی برای بسیاری از عفونت‌های ویروسی وجود ندارد و معمولا همان‌طور که بدن در حال پاک‌سازی ویروس است، انجام کارهایی برای تسکین علائم توصیه می‌شود:

• نوشیدن مایعات برای پیشگیری از کم‌آبی بدن
• استراحت زیاد
• مصرف داروهایی مسکنی مانند استامینوفن یا ایبوپروفن برای تسکین درد و تب
• مصرف داروهای ضداحتقان برای کمک به گرفتگی یا آبریزش بینی
• استفاده از قرص‌های مکیدنی گلو برای کاهش گلودرد

داروهای ضدویروسی: در برخی موارد، پزشک ممکن است یک داروی ضدویروسی را برای کمک به درمان بیماری تجویز کند. داروهای ضدویروسی چرخه‌ی زندگی ویروسی را مهار می‌کنند. برخی از مثال‌ها شامل داروهایی مانند اسلتامیویر برای درمان عفونت آنفلوآنزا یا والاسیکلوویر برای درمان عفونت‌های ویروسی هرپس سیمپلکس (تبخال) یا هرپس زوستر (زونا) است.

برای اجتناب از ابتلا به بیماری‌های ناشی از عفونت‌های باکتریایی یا ویروسی باید موارد زیر مورد توجه قرار گیرد:

رعایت بهداشت

• شستن دست‌ها قبل از خوردن غذا و استفاده از سرویس بهداشتی و نیز قبل و پس از فرایندهای مربوط به آماده کردن غذا
• اجتناب از تماس دست آلوده با با صورت، دهان و بینی
• پرهیز از استفاده‌ی مشترک از وسایل خصوصی

واکسیناسیون

واکسن‌هایی برای پیشگیری از برخی از بیماری‌های ویروسی و باکتریایی موجود است. نمونه‌هایی از بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن عبارت‌اند از:

• سرخک
• آنفلوآنزا
• کزاز
• سیاه سرفه

اگر بیمار هستید، بیرون نروید

اگر دچار بیماری شده‌اید، برای پیشگیری از انتشار عفونت در خانه بمانید. اگر لازم است که بیرون بروید، دست‌های خود را به‌طور منظم بشویید و در دستمال یا آرنج خود عطسه کنید. دستمال مصرف‌شده را به‌طور مناسبی دور بیندازید.

رعایت موارد ایمنی حین رابطه‌ی جنسی

استفاده از ابزارهای حفاظتی برای پیشگیری از بیماری‌های مقاربتی و نیز کاهش شرکای جنسی

اطمینان ازپخته شدن کامل مواد غذایی

• مطمئن شوید که تمام گوشت‌ها در دمای مناسب پخته می‌شوند.
• هر نوع میوه یا سبزی خامی را قبل از مصرف به‌خوبی بشویید.
• باقیمانده‌ی غذایی را که قصد مصرف آن را دارید، در دمای اتاق نگه‌داری نکنید.

محافظت در برابر نیش حشره

اگر قصد دارید به جایی بروید که در آنجا حشراتی مانند پشه‌ها و کنه‌ها زیادند، از دافع حشرات حاوی اجزایی مانند دیت (DEET) یا ایکاریدین استفاده کنید. در صورت امکان شلوار بلند و لباس‌های آستین‌دار بپوشید.