منتخب‌ عکس‌های علمی هفته از نگاه زومیت؛ از کشف دیوار گَوری در کرمانشاه تا آخرین گردنبند نئاندرتال‌ها

هر هفته، جالب‌ترین و برترین عکس‌های علمی از سراسر جهان را از نگاه زومیت تقدیم شما خوانندگان گرانقدر می‌کنیم. در دنیای پر رسانه‌ی امروز، تصاویری هستند که به دلیل اهمیت رسانه‌ای خود بارها و بارها دیده می‌شوند و به اشتراک گذاشته می‌شوند. اما از سوی دیگر، برخی از این تصاویر اگرچه با اهمیت باشند، مهجورانه به دست فراموشی سپرده می‌شوند. گاهی برخی از همین تصاویر، گفتنی‌هایی بیش‌ از گزارش‌ها و مقالات پر بازدید دنیای پر خبر امروز دارند. در ادامه به بررسی برخی از تصاویر علمی منتخب هفته به‌همراه داستان نهفته در پَس هر کدام خواهیم پرداخت. با ما همراه باشد:

به‌تازگی گوی‌های یخی شبیه به تخم‌مرغ در ساحل جزیره هایلوتو، فنلاند جمع شدند که بسیاری را شگفت‌زده کردند. هیلووتو در خلیج بوتنیا قرار دارد که مرز بین فنلاند و سوئد در شمالی‌ترین بخش دریای بالتیک است. کارشناسان می‌گویند این پدیده تنها در شرایط بسیار ویژه‌ای رخ می‌دهد. ریستو ماتیلا، عکاسی که روز یکشنبه از این گوی‌های یخی عکاسی کرد، گفت که این گوی‌های یخی حدود ۳۰ متر از خط‌ساحلی را پوشانده بودند و بزرگ‌ترین آن‌ها نیز به اندازه یک توپ فوتبال بوده است.

به عقیده کارشناسان، این پدیده اتفاق معمولی نیست، اما در شرایط آب‌وهوایی مناسبی سالانه یک‌بار اتفاق می‌افتد. درواقع برای تشکیل چنین گوی‌های یخی نیاز به دمای مناسب هوا (کمی زیر صفر) و آب (نزدیک به نقطه‌ی انجماد)، ساحلی کم‌عمیق و امواج دورآ (که از نقاط دوردست به ساحل می‌رسند) دارد. و همین‌طور نیاز به هسته‌ی یخی است که به‌مرور مرطوب شده، یخ‌ را به‌دور خود جمع می‌کند و با انجماد بدل به گوی‌ یخی می‌شود. با درنظرگرفتن تمامی شرایط، پائیز فصل ایدئالی برای وقوع این پدیده آب‌و‌هوایی شگفت‌انگیز است.

در این عکس تلسکوپ فضایی هابل، کهکشان مارپیچی NGC 1706  را مشاهده می‌کنید که گویی به‌تنهایی در کیهان سفر می‌کند. اما این کهکشان تنها به لحاظ همسایه هیچ کمبودی حس نمی‌کند! درواقع، کهکشان NGC 1706 به خوشه‌ای از ده‌ها کهکشان تعلق دارد که با نیروی گرانشی در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. این کهکشان در فاصله‌ی حدود ۲۳۰ میلیون سال نوری از زمین در صورت فلکی ماهی زرین قرار گرفته است.

درست در چنین روزی، یعنی روز ۱۷ آبان ۱۳۷۵ (۷ نوامبر ۱۹۹۶)، فضاپیمای نقشه‌بردار سراسر مریخ ناسا به فضا فرستاده شد. نقشه‌بردار سراسر مریخ، اولین مأموریت ناسا پس از حدود ۲۰ سال در مریخ بود. فضاپیمای نقشه‌بردار سراسر مریخ، درواقع یک مدارگرد بود که اطلاعات مریخ‌نوردهای ناسا مانند سوجورنر، اسپیریت و آپورچونیتی را به زمین مخابره می‌کرد. خود مدارگرد هم اطلاعات علمی بسیاری را در طول مأموریت خود در مدار مریخ از این سیاره گردآوری و به زمین مخابره کرد. از مهم‌ترین کشفیات نقشه‌بردار سراسر مریخ یافتن رگه‌های تیره‌ای در سطح مریخ بود که احتمالا بر اثر جاری شدن آب شکل گرفته بودند.

مدارگرد ناسا همچنین علائمی از تغییرات احتمالی آب‌وهوایی را نیز در قطب جنوب مریخ مشاهده کرد. علاوه بر این، اولین شواهد از کانی به نام «هماتیت» نیز در مریخ توسط نقشه‌بردار سراسر مریخ به دست آمد. هماتیت، کانی است که معمولا در آب تشکیل می‌شود. مریخ‌نوردهای اسپیریت و آپورچونیتی بعدا به جستجوی این کانی در سطح سیاره‌ی سرخ پرداختند و یافته‌های مدارگرد ناسا را تأیید کردند. اما درحالی‌که کاوشگر ناسا در دهمین سال مأموریت خود به سرمی‌برد، با جهت‌گیری اشتباه در طول یک مانور، باتری‌هایش از کار افتادند و برای همیشه در سکوت فرو رفت.

مریخ تنها سیاره منظومه شمسی است که به سکونت ربات‌های ساخت انسان درآمده است. تاکنون ده‌ها کاوشگر رباتیک به مریخ رفته‌اند و هنوز هم چند کاوشگر در آنجا حضور دارند و به مخابره اطلاعات ادامه می‌دهند. کریاسیتی که بعد از کار افتادن آپورچونیتی، آخرین مریخ‌نورد ساکن سیاره سرخ است، این عکس حیرت‌انگیز را جمعه هفته گذشته (۱۰ آبان) به زمین مخابره کرد. کریاسیتی که به اندازه یک خودروی شاسی‌بلند است و با سرعت ۳۰ متر در ساعت حرکت می‌کند، هم‌اکنون در حال کاوش دهانه گیل است که قدمت آن ۳٫۵ میلیارد سال تخمین زده می‌شود. در این عکس که وب‌سایت مأموریت مریخ ناسا منتشر کرده، تپه‌های دامنه‌ی کوه شارپ را با یک خط‌الراس مه‌آلود می‌بینیم. این خط‌الراس درواقع حاشیه دهانه گیل است که از هر جهت حدود ۸۰ کیلومتر مریخ‌نورد ناسا را احاطه کرده است.

عکس ماهواره‌ای که مشاهده می‌کنید روز ۹ مرداد توسط ماهواره ورلدویو-۲ از دیوار گَوری (به کردی دیواری گه‌وری) در سرپل‌ذهاب، استان کرمانشاه به ثبت رسیده است. پیکان‌های قرمزی که در عکس می‌بینید، بخش‌های سالم دیوار گَوری را نشان می‌دهند. باستان‌شناسان این دیوار را با دیوار معروف هادریان که توسط رومیان در انگلستان ساخته شده قابل مقایسه می‌دانند. این دیوار که حدود ۱۱۵ کیلومتر طول دارد، در شهرستان سرپل ذهاب، کرمانشاه در نزدیکی مرز ایران و عراق قرار دارد. سجاد علی‌بیگی دانشجوی دکترای رشته باستان‌شناسی دانشگاه تهران در پژوهش خود که در نشریه علمی «آنتیکیتی (Antiquity)» منتشر شده با اشاره به دشواری ساخت دیوار گَوری ذکر کرده که با وجود حدود ۱ میلیون متر مکعب حجم سنگ‌های دیوار، ساخت چنین سازه‌ای نیاز به نیروی کار، مصالح و زمان بسیار زیادی داشته است. دیوار گَوری از شمال کوهستان بَمو آغاز گشته تا نزدیکی روستای ژاومرگ در جنوب ادامه دارد.

سفال‌ها و آثار باستانی که در کنار دیوار کشف شده نشان می‌دهد که این بنا بین قرن چهارم ق.م و قرن ششم میلادی ساخته شده است. علی‌بیگی در ادامه پژوهش خود اشاره می‌کند که ویرانه‌هایی که در دیوار دیده می‌شوند، احتمالا بقایای برج‌وباروها و استحکامات دیگر باشند. درحالی‌که باستان‌شناسان قبلا اطلاعی از این دیوار نداشته‌اند، اما مردم محلی مدت‌ها از دیوار گَوری اطلاع داشته‌اند و همواره از آن به همین نام یاد می‌کردند. یک سخنگوی نشریه آنتیکیتی نیز اعلام کرده، از زمانی‌که مقاله علی‌بیگی به چاپ رسیده، این نشریه متوجه شده که گروه دیگری از باستان‌شناسان نیز قبلا تحقیقاتی را روی این دیوار انجام داده‌اند. اما این تحقیقات هیچکدام در نشریات معتبر به چاپ نرسیدند.

بقایای دیوار گَوری (عکس ف.فتاحی- سجاد علی‌بیگی)

باستان‌شناسان هنوز اطلاعی از سازندگان این دیوار باستانی ندارند. همین‌طور ابعاد دقیق دیوار نیز به‌درستی مشخص نشده و تنها تخمین زده می‌شود که حدود ۴ متر عرض و ۳ متر ارتفاع داشته است. به عقیده علی‌بیگی، ممکن است دیوار گَوری زمانی حکم مرز یک امپراطوری باستان یا سازه‌ای دفاعی را داشته است. گمان می‌رود که اشکانیان (بین ۲۴۷ ق.م تا ۲۲۴ میلادی) یا ساسانیان (بین‌ سال‌های ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی) این دیوار را ساخته‌اند. هر دوی این امپراطوری‌ها در غرب کشور استحکامات و قلاع متعددی با شهرها و سامانه‌های آبیاری پیشرفته را ساخته‌اند، بنابراین هر دو پتانسیل لازم برای ساخت چنین دیوار عظیمی را داشته‌اند. البته دیوار گَوری تنها دیوار باستانی نیست که در کشور کشف می‌شود. باستان‌شناسان قبلا در نواحی شمالی و شمال شرقی نیز دیوارهای باستانی را کشف کردند که برای مقاصد دفاعی ساخته شده بودند. علی‌بیگی اعلام کرده که در آینده تحقیقات بیشتری را در مورد این دیوار انجام خواهد داد.

آنچه می‌بینید، یک شاه‌مار با علائم عفونت قارچی است. به گفته مقامات خدمات شیلات و حیات‌وحش حوزه‌ی کالیفرنیا، یک عفونت قارچی در بین مارهای این ایالت شیوع پیدا کرده است. این عفونت قارچی باعث پوسته پوسته شدن پوست، آماس صورت و تاری چشم‌ها می‌شود. این علائم همان‌طور که در عکس نیز می‌بینید، باعث می‌شود مارها ظاهری شبیه به یک مومیایی زنده پیدا کنند. تاکنون یک مورد از این بیماری قارچی در کالیفرنیا گزارش شده است.

با اینکه مقامات خدمات شیلات و حیات‌وحش هنوز از تأثیر این بیماری روی جمعیت مارها اطلاع دقیقی ندارند. اما اولویت اول خود را کنترل شیوع این بیماری از انسان به مارها اعلام کرده‌اند. البته هیچ خطری انسان‌ را تهدید نمی‌کند و هنوز هیچ مدرکی نیز وجود ندارد که نشان دهد این عفونت قارچی می‌تواند از مار به انسان منتقل شود. دانشمندان در سال ۲۰۰۸ برای اولین‌بار این عفونت قارچی را تشخیص دادند و آن را ناشی از قارچی موسوم به Ophidiomyces ophiodiicola دانستند. از آن زمان، این نوع قارچ در بدن ۳۰ گونه مار در ایالات متحده، اروپا و کانادا یافت شده است. تصور می‌شود، عفونت قارچی از طریق ساییدگی‌ پوست یا تماس جسمی به مارهای دیگر منتقل شود.

باستان‌شناسان ترکیه روز پنجشنبه اعلام کردند که یک محوطه‌ی باستانی با قدمت ۱۱۸۰۰ سال را در جنوب شرقی این کشور کشف کرده‌اند. باستان‌شناسان این کشف را در شهر دارگچیت، استان ماردین انجام دادند. استان ماردین، گذشته‌ی درخشانی داشته و آثاری از تمدن‌های مختلف از جمله سومری‌ها، اکدی‌ها، بابلی‌ها، هیتی‌ها، اورارتوها، رومی‌ها، عباسیان، سلجوقیان و عثمانی‌ها را در خود جای داده است. ارگول کوداس که سرپرستی تیم حفاری را برعهده داشت در بیانیه‌ای اعلام کرد، هم‌اکنون او و همکارانش که متشکل از ۱۵ نفر مرمت‌گر و باستان‌شناس و ۵۰ کارگر می‌شوند، در حال حفاری این محوطه‌ی باستانی هستند. شهر دارگچیت از میراث فرهنگی تاریخی ترکیه محسوب می‌شود. به عقیده‌ی کوداس، این محوطه‌ی باستانی حدود ۹۸۰۰ سال ق.م دارای سکنه بوده و بقایای ساختمان‌های هشت طبقه (که ارتفاعشان به ۷ متر می‌رسد) گواهی بر این مدعاست. او همچنین، سیستم فاضلاب این محوطه‌ی باستانی را قدیمی‌ترین سیستم فاضلاب جهان دانست.

در این عکس کهکشان راه شیری را از دریچه‌ی تلسکوپ پیمایشی وی‌اس‌تی می‌بینید. این عکس توسط بابک امین تفرشی، عکاس ایرانی رصدخانه جنوبی اروپا ثبت شده است. تلسکوپ پیمایشی وی‌اس‌تی که در رصدخانه پارانال شیلی قرار دارد، بزرگ‌ترین تلسکوپ جهان است که آسمان شب را در طیف‌ نور مرئی (طول موج‌‌های الکترومغناطیسی که برای چشم انسان قابل دیدن‌اند) رصد می‌کند.

در عکسی که مشاهده می‌کنید، بازوی رباتیک ایستگاه فضایی بین‌المللی موسوم به کَنادآرم-۲، فضاپیمای سیگنوس را گرفته است. این عکس توسط یکی از فضانوردان اکسپدیشن ۶۱ ثبت شده است. فضاپیمای سیگنوس که اس‌اس آلن بین (به احترام فضانورد سابق ناسا و چهارمین نفری که روی ماه فرود آمد) نام‌گذاری شده، روز دوشنبه محموله‌ای ۳۷۰۰ کیلوگرمی را به آزمایشگاه مداری رساند. محموله سیگنوس حاوی تجهیزات علمی و آذوقه برای شش فضانورد ایستگاه فضایی بود.

در عکس ترکیبی که مشاهده می‌کنید، مشتری با مارپیچ‌هایش به مانند یک گوی مرمرینِ بزرگ به‌نظر می‌رسد. عکس ترکیبی فوق را کوین گیل، منجم و عکاس آماتور از روی اطلاعات خامی روتوش کرده که کاوشگر جونو در طول بیست‌وسومین گذر نزدیکش به دور مشتری به زمین مخابره کرد. مأموریت جونو، تیم تجزیه‌وتحلیل عکس ندارد و به منجمان و تحلیل‌گران آماتور برای بررسی داده‌های خود متکی است.

پژوهشگران اعلام کردند، برای اولین‌بار موفق شدند زیورآلاتی متعلق به نئاندرتال‌ها را در شبه‌جزیره ایبری کشف کنند. پنجه‌ی عقاب از اولین موادی بود که نئاندرتال‌ها از آن برای ساخت جواهرات و زیورآلات خود استفاده می‌کردند. تصور می‌شود، سنت جواهرسازی نئاندرتال‌ها از حدود ۱۲۰ هزار تا ۴۰ هزار سال قبل (یعنی زمانی‌که آخرین نئاندرتال‌ها برای همیشه از صحنه‌ی روزگار رخت بربستند) در سراسر جنوب اروپا پخش شده باشد. دانشمندان هفته گذشته یافته‌های خود از غار فورادادا در کالافل، اسپانیا را گزارش دادند. دلیل اهمیت کشف اخیر این است که زیورآلات کشف شده به لحاظ قدمت جدیدترین مصنوعات در نوع خود هستند و همین‌طور اولین باری است که چنین کشفی در شبه‌جزیره ایبری انجام می‌شود. تصور عمده بر این است که آخرین جمعیت‌های نئاندرتال در این سرزمین‌ (خصوصا جبل‌الطارق) می‌زیسته‌اند. به همین دلیل، آنتونیو رودریگوئز هیدالگو که سرپرستی این گروه تحقیقاتی را برعهده داشت، این کشف را «آخرین گردنبندی که نئاندرتال‌ها ساختند» دانست.

فضاپیمای استارلینر سی‌اس‌تی-۱۰۰ بوئینگ صبح روز یکشنبه با موفقیت در حوزه‌ی موشکی وایت سندز، نیومکزیکو به زمین نشست. در طول این آزمایش بدون‌سرنشین، سامانه‌ی فرود اضطراری فضاپیما مورد آزمایش قرار گرفت که می‌تواند در صورت وقوع هرگونه نقص فنی در حین پرواز، جان فضانوردان را نجات دهد. بوئینگ به‌همراه اسپیس‌ایکس، یکی از دو پیمانکار برنامه «خدمه تجاری ناسا» است که هدف آن فرستادن فضانوردان ناسا از خاک ایالات متحده به ایستگاه فضایی بین‌المللی است.  

گروهی از پژوهشگران با تصویربرداری سی‌تی اسکن یک مومیایی گربه متعلق به مصر باستان را بررسی کردند. دانشمندان در بررسی‌های خود از این مومیایی ۲۵۰۰ ساله که در موزه هنرهای زیبای رن در فرانسه نگه‌داری می‌شود، بقایای ۳ گربه را یافتند. مومیایی حیوانات به‌خصوص گربه در مصر باستان معمول بوده است. باستان‌شناسان تابه‌حال ده‌ها گربه‌ی مومیایی‌شده را در مقبره‌های باستانی کشف کردند. این حیوانات در مصر باستان معمولا در کنار صاحبانشان دفن می‌شدند. و از آنجایی که حیوانات به خدایان پیشکش می‌شدند، صنعت مومیایی حیوانات در مصر باستان رونق زیادی داشته است.  

دانشمندان به‌درستی نمی‌دانند، دلیل وجود بقایای استخوانی ۳ گربه در یک مومیایی چیست. اما در این مورد دو فرض مطرح است، ابتدا شاید کاهنان برای سرعت بخشیدن به کار خود دست‌ به کار شکنی ‌زدند و تنها ظاهر مومیایی‌ها را مرتب می‌کردند. اما درون مومیایی را با مواد مختلفی از لاشه‌ گربه‌های دیگر تا شن و ماسه و چرم پر می‌کردند. و فرضیه دوم که دانشمندان روی آن بیشتر توافق نظر دارند، احتمال دارد که این نیز روش‌ خاصی برای ساخت مومیایی حیوانات بوده باشد که هنوز اطلاع درستی از آن در دست نیست.

چند هفته قبل از فلیست، اولین گربه فضایی گفتیم. این بار سراغ لایکا می‌رویم. لایکا، اولین موجود زنده‌ای بود که توانست به دور زمین گردش کند. اما با وجود این رکورد، لایکا به خوش‌شانسی فلیست نبود و متأسفانه به‌طرز دلخراشی، تنها چند ساعت پس از سفر به فضا جان خود را از دست داد. با این وجود، در زمان انجام مأموریت اسپوتنیک ۲ که روز ۳ نوامبر ۱۹۵۷ (۱۲ آبان ۱۳۳۶) انجام گرفت، اطلاعات این مأموریت و مرگ زودهنگام لایکا از انظار عمومی مخفی نگه داشته شد و تنها در سال ۱۹۹۸ بود که برخی دانشمندان مسئول مأموریت فضایی اتحاد جماهیر شوروی دست به افشای اطلاعات زدند.

 درواقع، برخلاف ادعای مقامات اتحاد جماهیر شوروی، لایکا ۷ روز در فضا زنده نماند، بلکه تنها چند ساعت (بین ۵ تا ۷ ساعت) بعد از شروع سفر بر اثر کمبود اکسیژن دچار خفگی شده و جانش را از دست داده است. لایکا، حتی به غذای ژلاتینی سمی که قرار بود برایش مرگ آرامی فراهم کند هم دست نزده بود. لایکا سگ ماده‌ی ولگردی بود که بعد از چند ماه‌ تمرین به‌همراه ماهواره اسپوتنیک ۲ به فضا فرستاد شد. از قرائن چنین بر می‌آید که اسپوتنیک ۲ که زیر فشار نیکیتا خروشچف، نخست‌وزیر وقت شوروی، به‌سرعت ساخته شده بود، نتوانست به‌درستی از مرحله‌ اول جدا شود و در طول فرایند جداسازی عایق حرارتی خود را از دست داد. تخمین زده می‌شود که دمای کابینی که لایکا در آن حضور داشت به بالای ۴۰ درجه‌ی سانتی‌گراد رسیده باشد و اولین سگ‌ فضایی به همین دلیل جانش را از دست داده باشد. به‌مرور باتری‌های ماهواره‌ی اسپوتنیک نیز از کار افتاد و بقایای لایکا در جو زمین سوخت.