عبور عطارد از مقابل خورشید را چگونه و کجا می‌توان دید؟

در تاریخ ۱۱ نوامبر، مردم در اغلب مناطق جهان می‌توانند عبور سیاره‌ی عطارد از مقابل خورشید را مشاهده کنند. رصد این رویداد نادر از زمین تا سال ۲۰۳۲ تکرار نخواهد شد. عطارد، کوچک‌ترین سیاره‌ی منظومه‌ی شمسی و نزدیک‌ترین سیاره به خورشید است. در بازه‌های زمانی مشخصی می‌توان از زمین عبور این سیاره از مقابل قرص خورشید را رصد کرد. آخرین بار این اتفاق در سال ۲۰۱۶ رخ داد و تا چند روز دیگر تکرار خواهد شد؛ با این تفاوت که برای عبور بعدی باید ۱۳ سال منتظر ماند.

عبور عطارد در تاریخ ۱۱ نوامبر، ساعت ۷:۳۵ بامداد به‌وقت استاندارد شرقی (EST) و ۱۲:۳۰ گرینویچ (GMT) آغاز می‌شود (به‌وقت ایران، ۲۰ آبان ماه از ساعت ۱۶) و عبور کامل آن ۵ ساعت‌ونیم به طول می‌انجامد. فرایند عبور عطارد، سرانجام در ساعت ۱:۰۴ استاندارد شرقی یا ۱۸:۳۰ گرینویچ به پایان می‌رسد.

عطارد، هنگام عبور از مقابل خورشید به شکل خال کوچکی به‌نظر می‌رسد که از چهره‌ی این ستاره عبور می‌کند. این سیاره‌ به‌قدری کوچک است که برای رصد آن نیاز به تجهیزات ویژه‌ای مثل تلسکوپ‌ها یا دوربین‌های دوچشمی مجهز به فیلتر‌های محافظتی است. سایت Space.com در تاریخ ۱۱ نوامبر به‌صورت زنده عبور عطارد از مقابل خورشید را از تلسکوپ‌های زمینی و فضایی، به‌طور کامل پوشش خواهد داد.

این تصویر از لحظه‌ی عبور عطارد از مقابل خورشید با ابزار Solar Optical Telescope فضاپیمای هینود ژاپن در تاریخ ۸ نوامبر۲۰۰۶ ثبت شده است.

ازآنجاکه مدار عطارد و زهره بین مدار زمین و خورشید قرار دارد، ناظر زمینی می‌تواند عبور هر دو سیاره از مقابل خورشید را ببیند. میانگین فاصله‌ی عطارد از خورشید تقریبا ۵۸ میلیون کیلومتر یا ۳۰ درصد میانگین فاصله‌ی بین زمین و خورشید است. عبور سیاره‌ها از مقابل خورشید رویداد نادری است. میانگین تعداد عبور عطارد قابل رویت از زمین، ۱۳ مرتبه در قرن است. برای مشاهده‌ی عبور عطارد باید در زمان مناسب در موقعیت مناسب قرار بگیرید.

برای درک بهتر این رویداد، فرض کنید منظومه‌ی شمسی، تخم‌مرغی نیمرو است که خورشید، زرده و سیاره‌های اطراف، قسمت سفیده‌ی آن را تشکیل می‌دهند. مدارهای عطارد و زمین کمی به سمت یکدیگر انحراف دارند؛ بنابراین اگر مدار این دو سیاره به‌صورت سه‌بعدی در سفیده‌ی تخم‌مرغ ترسیم شود، از دید ناظر بیرونی، مدار عطارد و زمین در دو نقطه همپوشانی دارند.

به نقل از دین پسنل، دانشمند پروژه‌ی رصدخانه‌ی متغیر خورشیدی ناسا (SDO)، چهار بخش کلیدی برای کل رویداد وجود دارد که با تماس اول یا لحظه‌ی لمس سایه‌ی عطارد به لبه‌ی خورشید آغاز می‌شود. فرد اسپنک، اختیرفیزیک‌دان مدیر وب‌سایت eclipsewise.ocm به‌گونه‌ای دیگر این رویداد را توصیف می‌کند: «وقتی قرص سیاره با خورشید مماس خارجی شده باشد، اولین تماس آغاز می‌شود.»

تماس دوم زمانی رخ می‌دهد که عطارد کاملا از مقابل خورشید عبور می‌کند. تماس سوم در پایان رویداد یعنی زمانی است که عطارد از لبه‌ی قرص خورشید در حال عبور است و تماس چهارم لحظه‌ی آخری است که سایه‌ی عطارد، لبه‌ی قرص خورشیدی را لمس می‌کند و عبور رسما به پایان می‌رسد.

عبور عطارد از اغلب بخش‌های آمریکای شمالی، کل آمریکای جنوبی، کل آفریقا، بخش‌هایی از اروپا، آسیا و جنوبگان قابل رویت است. طبق نقشه‌ی Time and Date، ناظران در شهرهایی مثل نیویورک، مونترآل و سائوپائولو می‌توانند عبور را به‌صورت کامل ببینند و اهالی هونولولو، رم و قاهره می‌توانند شاهد بخشی از سفر عطارد باشند.

این نقشه که توسط فرد اسپناک ستاره‌شناس تهیه شده است، محل و زمان عبور عطارد و نقاط قابل رویت در تاریخ ۱۱ نوامبر ۲۰۱۹ را نمایش می‌دهد.

ناظران در ساحل شرقی ایالات ‌متحده می‌توانند کل عبور را مشاهده کنند، زیرا در این منطقه خورشید هم‌زمان با آغاز رویداد، طلوع می‌کند. اهالی غرب میانه‌ی آمریکا از جمله ساکنین کلمبوس و اوهایو می‌توانند لحظه‌ی ورود و ترک سایه‌ی کوچک عطارد از قرص خورشید را ببینند؛ اما ناظران غرب رودخانه‌ی میسیسیپی، بخشی از رویداد را از دست می‌دهند زیرا تا زمان طلوع خورشید در این منطقه، عطارد بخشی از مسیر را طی کرده است. این رویداد ۵ ساعت و ۲۸ دقیقه و ۴۷ ثانیه طول می‌کشد؛ بنابراین زمان کافی برای لذت بردن از آن وجود دارد. برای مثال اهالی سان‌فرانسیسکو در ایالت کالیفرنیا برای دیدن این رویداد سه ساعت زمان دارند.

جدول زمانی عبور عطارد در سال ۲۰۱۹

برای آگاهی از زمان عبور و طلوع و غروب خورشید در منطقه‌ی خود، نقشه‌ی تعاملی سایت Time and Date را اینجا ببینید. طبق این نقشه، عبور عطارد به‌وقت تهران در تاریخ ۲۰ آبان ماه، ساعت ۱۶:۰۵ دقیقه آغاز می‌شود و به مدت تقریبا ۵۴ دقیقه قابل رویت خواهد بود. عبور عطارد در شمال، مرکز و جنوب ایران تقریبا به مدت ۵۰ دقیقه قابل رویت است. در شهرهای شمال شرقی، شرق و جنوب شرق، مدت زمان رویت به کمتر از ۳۰ دقیقه کاهش یافته؛ درحالی‌که در شمال غرب، غرب و جنوب شرقی کشور، مدت زمان عبور اندکی بیش از یک ساعت است.

ناظرها در صورت داشتن دقت کافی می‌توانند جلوه‌های بصری جذابی را ببینند. تصاویر یا ویدئوهای تایم لپس، حرکت عطارد از مقابل خورشید را روی مسیری منحنی نمایش می‌دهند؛ از طرفی مسیر سیاره براساس موقعیت رصد روی زمین تغییر می‌کند. برای مثال در نیویورک، عطارد از قسمت چپ و پایین خورشید وارد می‌شود، با طی یک مسیر منحنی به سمت بالا و راست حرکت می‌کند و سپس خارج می‌شود؛ اما از سانتیگوی شیلی، در قسمت بالا و راست ظاهر می‌شود، سپس به مرکز قرص خورشید می‌رسد و روی یک مسیر منحنی به سمت پائین حرکت می‌کند.

در طول عبور، احتمال رویت جلوه‌ی اشک مشکی وجود دارد. در این رویداد، عطارد کوچک مانند اشکی به‌نظر می‌رسد که نزدیک به لبه‌ی قرص خورشیدی به سیاهی فضا وصل شده است. به عقید‌ه‌ی ستاره‌شناس‌ها، این جلوه به‌دلیل انکسار یا خمیدگی امواج نور دورتادور عطارد رخ می‌دهد.

حتی اگر به تجهیزات امن دسترسی ندارید روش‌های متعددی برای رویت این رویداد وجود دارد. یکی از هیجان‌انگیز‌ترین روش‌ها استفاده از مرورگر اینترنت و مشاهده‌ی تلاش دانشمندان خورشیدی، مهندسان و برنامه‌نویس‌های وب است!

عطارد در تاریخ ۱۱ نوامبر ۲۰۱۹ از ساعت تقریبا ۷ صبح به‌وقت استاندارد شرقی، وارد تاج خورشیدی (بیرونی‌ترین لایه‌ی خورشید) می‌شود؛ SDO از همین لحظه فیلم‌برداری و تصویربرداری را آغاز می‌کند و ویدئوی زنده در وب‌سایت اختصاصی که ناسا برای این رویداد در نظر گرفته است، قرار می‌گیرد.

این تصویر موقعیت‌های پیش‌بینی شده از عطارد در عبور ۱۱ نوامبر ۲۰۱۹ را نمایش می‌دهد. دایره‌های آبی نشان‌دهنده‌ی اندازه‌ی ظاهری عطارد نسبت به خورشید هستند که در فاصله‌ی ۳۰ دقیقه‌ای از یکدیگر قرار گرفته‌اند. تصویر پس‌زمینه‌ در تاریخ ۲۳ اکتبر ۲۰۱۹ از خورشید گرفته شده است.

رصدخانه‌ی SDO تقریبا ۳۰ دقیقه قبل از عبور، رصد را آغاز می‌کند؛ این رصدخانه از قابلیت منحصر‌به‌فردی برای رصد تاج خورشیدی از فضا برخوردار است که معمولا از روی زمین قابل رویت نیست (مگر اینکه ماه، نور خورشید را طی یک کسوف کامل مسدود کرده باشد). با اینکه SDO می‌تواند عبور عطارد از تاج خورشیدی را رویت کند، ناظران زمینی باید تا وقتی که عطارد وارد فوتوسفر خورشید یا بخش مرئی خورشید می‌شود، منتظر بمانند.

کل تلسکوپ‌ها یا دوربین‌های دوچشمی که به طرف خورشید قرار گرفته‌اند، باید مجهز به فیلترهای خورشیدی باشند. عینک‌های آفتابی یا شیشه‌های رنگی از چشمان شما در برابر آسیب‌های دائمی مراقبت نخواهند کرد؛ بنابراین به‌هیچ‌عنوان بدون فیلتر خورشیدی به خورشید خیره نشوید.

ترکیب عینک‌های کسوف خورشیدی همراه‌با دوربین‌های دوچشمی یا تلسکوپ‌ها هم کارساز نخواهد بود؛ این ترکیب حتی می‌تواند خطرناک‌تر از خیره‌شدن به خورشید با چشمان غیرمسلح باشد و به نابینایی بینجامد! زیرا لنزها به‌صورت ذره‌بین‌هایی عمل می‌کنند که نور خورشید را در چشم بیننده متمرکز می‌کنند. برای رصد امن باید از فیلترهای خورشیدی مخصوص تلسکوپ یا دوربین‌های دوچشمی استفاده کنید یا تلسکوپ و دوربینی تهیه کنید که مجهز به فیلتر تعبیه‌شده باشد.

Slooh، سرویس استریم ستاره‌شناسی که تصاویر زنده‌ی رویدادهای سماوی را از تلسکوپ‌های سراسر جهان به نمایش درمی‌آورد، تصاویر زنده‌ی این عبور را پوشش خواهد داد. براساس توضیحات مربوط به Slooh:

Slooh، تلسکوپ خورشیدی ویژه‌ی خود را براساس رصدخانه‌ی مؤسسه‌ی اخترفیزیک جزایر قناری برای عبور عطارد از مقابل خورشید آماده خواهد کرد.

بینندگان می‌توانند از این لینک برای تماشای رویداد استفاده کنند. گزینه‌ی دیگر برای رصد آنلاین، The Virutal Telescope Project است. می‌توانید از این لینک رویداد را مشاهده کنید.