سهم خرده‌فروشی و فروشگاه‌های آنلاین در رشد اقتصادی ایران
فناوری اطلاعات و ارتباطات، تجارت الکترونیک، اقتصاد دیجیتال، خرده‌فروشی آنلاین و بسیاری مفاهیم مشابه شاید در دو دهه‌ی پیش جایی در فرهنگ عامه و لغت‌نامه‌‌ی سیاست‌گذاران ما نداشت؛ ولی در سال‌های اخیر، این مفاهیم به بخش مهمی از فرهنگ و اقتصاد و حتی سیاست کشور ایران تبدیل شده‌اند. امروزه، تبادل کالا و سرمایه ازطریق کانال‌های دیجیتال و بهره‌مندی از ظرفیت‌های فناوری اطلاعات، امری جدانشدنی از زندگی ما محسوب می‌شود. آمارها نشان می‌دهد فناوری اطلاعات، تنها بخش اقتصادی کشور در سال گذشته بود که رشد مثبت را تجربه کرد.
امیر ناظمی، معاون وزیر و رئیس سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات ایران، در همایش هفته‌ی گذشته‌ی تجارت الکترونیکی ایران به این آمار اشاره کرد و گفت:
سال گذشته رشد اقتصاد صنعت کشور ۹/۶- درصد بوده است و بخش خدمات تقریبا هیچ رشدی تجربه نکرد. درمقابل، رشد IT برابر با ۶/۴ درصد گزارش شد. درواقع، در اقتصادی که در حال کوچک‌شدن است، IT در حال رشد بود. آمار دیگر نشان می‌دهد سهم حوزه‌ی ICT در GDP کشور ۲/۸ درصد بود که ۱/۱۵ درصد متعلق به حوزه IT و سایر آن به اپراتور‌ها تعلق داشت.
آماری که ناظمی از رشد مثبت اقتصادی در حوزه‌ی فناوری اطلاعات ارائه داد، نشان‌دهنده‌ی نقش مهم این حوزه و ظرفیت‌های رشد آن در آینده است. درواقع، درحال‌حاضر می‌دانیم فناوری اطلاعات می‌تواند به‌عنوان موتور محرک برای اقتصادی عمل کند؛ اقتصادی که زیرفشار شدید عوامل داخلی و خارجی وضعیت چندان مناسبی ندارد.
تجارت الکترونیک؛ هواپیماهای در حال اوج
کاربران و علاقه‌مندان به دنیای فناوری در ایران قطعا در سال‌های اخیر متوجه رشد حوزه‌ی فناوری اطلاعات از لحاظ کمّی و کیفی شده‌اند. به‌علاوه، عموم مردم جامعه نیز روز‌به‌روز تأثیر جهان جدید را بر زندگی خود حس می‌کنند. فروشگاه‌های آنلاین یکی از بازیگران پرسر‌و‌صدایی هستند که شاید چند سال پیش، اثری از آن‌ها در فضای وب ایران نمی‌دیدیم. امروزه، انواع گوناگونی از این فروشگاه‌ها در سطح کشور فعالیت و اکثر آن‌ها نیز رشد مثبت را در فروش و تعداد بازدید گزارش می‌کنند.
منبع: دیجی‌کالا
دیجی‌کالا در رویداد تجارت الکترونیکی ایران، گزارشی از نیم‌سال اول فعالیتش در سال ۱۳۹۸ منتشر کرد که نکات مهمی هم از آمار تجارت الکترونیک در ایران داشت. در بخشی از گزارش، به تعداد فروشگاه‌های آنلاین دارای نماد عتماد الکترونیکی اشاره می‌شود. تا سال ۱۳۹۷، ۳۱،۴۸۴ فروشگاه اینترنتی نماد اعتماد الکترونیکی دریافت کرده‌اند؛ البته به این آمار باید تعداد زیادی فروشگاه بدون نماد یا خردهفروشیهای فردی را نیز اضافه کنیم که از سرویس‌های دیگر همچون شبکه‌های اجتماعی برای ارتباط با مشتری و فروش کالا استفاده می‌کنند.
افزایش فروشگاه‌های اینترنتی که نمادی از توسعه‌ی تجارت الکترونیک در کشور هستند، قطعا به‌‌دلیل ظرفیتی رخ داده است که اقبال عمومی برای رشد فراهم می‌کند. تعداد کاربران اینترنت و سرویس‌های موبایلی و تراکنشهای آنلاین درکنار تعداد فروشگاه‌های اینترنتی رشد را تجربه کرده‌اند. رشد این هم‌زمان این اِلِمان‌ها را می‌توان تأثیری متقابل تفسیر کرد. به بیان دیگر، افزایش تعداد کاربران اینترنت در ایران ظرفیت فروش آنلاین را افزایش می‌دهد که در واکنش، کاربران بیشتری را به فعالیت‌های آنلاین تشویق می‌کند.
منبع: گزارش دیجی‌کالا
برای درک اقبال عمومی از فروشگاه‌های آنلاین، به بخش دیگری از گزارش دیجی‌کالا دقت کنید که آمار ماهانه‌‌ی بازدید از پلتفرم خود را برابر با یک‌چهارم جمعیت ایران بیان می‌کند. اگرچه تمامی بازدیدها به خرید منجر نمی‌شوند که درادامه به دلایل و راهکارهای آن اشاره می‌کنیم، چنین آماری را می‌توان نشان از تمایل جامعه به استفاده از سرویس‌های آنلاین فروش دانست.
تجارت الکترونیک به تمامی فعالیت‌های تجاری و مبادلات و خریدوفروش محصولات ازطریق ابزارهای الکترونیکی گفته می‌شود. درنتیجه خرده‌فروشی آنلاین، جابه‌جایی اینترنتی سرمایه، بازاریابی اینترنتی، خدمات اینترنتی، تبادل الکترونیکی داده و همه‌ی تراکنشهای آنلاین در دسته‌ی فعالیت‌های تجارت الکترونیک قرار می‌گیرد. درنهایت، اگر این تعریف را به آمارهای مذکور، یعنی بازدید جامعه از بزرگ‌ترین فروشگاه آنلاین کشور و تعداد فروشگاه‌های آنلاین اضافه کنیم، سهم درخورتوجه تجارت الکترونیک را بیشتر درک خواهیم کرد.
گزارش مرکز توسعه تجارت الکترونیک وزارت صمت ادعا می‌کند حجم تجارت الکترونیک در سال ۱۳۹۷ تقریبا ۲۰۸ هزار میلیارد تومان برابر با ۱۰ درصد تولید ناخالص ملی کشور بوده است. قطعا رسیدن به چنین سهمی نشان‌دهنده‌ی قرارداشتن کشور در مرحله‌ی رشد پذیرش و بهره‌مندی از تجارت الکترونیک است که ظرفیت‌های رشد حوزه را برای سال‌های پیش رو بیش‌ازپیش نشان می‌دهد.
منبع: دیجی‌کالا
خرده‌فروشی آنلاین؛ نماد استقبال از اقتصاد دیجیتال
خرده‌فروشی آنلاین یکی از بخش‌های تجارت الکترونیک و مفهوم بزرگ‌تر، یعنی اقتصاد دیجیتال، محسوب می‌شود که شاید نمود بیشتری در ذهن مردم داشته باشد. درواقع با‌توجه‌به رشد بازیگران این حوزه، می‌توان تفسیری از تمایل مردم به مفهوم اقتصاد دیجیتال ارائه کرد. دیجی‌کالا، یکی از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین خردهفروشیهای آنلاین ایران، می‌تواند نماینده‌ی شایسته‌ای ازلحاظ آماری باشد. گفتنی است این شرکت از معدود خرده‌فروشی‌هایی محسوب می‌شود که آمار خود را به‌صورت شفاف و کامل منتشر کرده است؛ به‌همین‌دلیل، برای تحلیل وضعیت موجود از آمارهای آن استفاده می‌شود.
منبع: دیجی‌کالا
دیجی‌کالا در گزارش خود از رشد ۱۱۱ درصدی در هشت سال گذشته خبر می‌دهد؛ آماری که نشان‌دهنده‌ی قرارداشتن این خرده‌فروشی در وضعیت رشد نمایی است. فراموش نکنید خردهفروشیهای بزرگ جهان، همچون ای‌بی و آمازون، در دوره‌ی مشابه رشدی بیشتر از ۴۰ درصد تجربه نکرده‌اند. آمارگیری و ثبت گزارش رشد موارد مقایسه‌شده قطعا تفاوت‌هایی باهم دارد؛ اما تفاوت در نرخ رشد غول‌های تجارت الکترونیک با دیجی‌کالا را می‌توان نشانی از تفاوت در وضعیت رشد آن‌ها نیز دانست. درواقع، آمازون و ای‌بی اکنون در وضعیت بلوغ قرار دارند و رشد ۴۰ درصدی برای آن‌ها نیز نشان از عملکرد مناسب در توسعه‌ی بازار خواهد بود.
بخشی از رشد دیجی‌کالا در سال‌های اخیر به‌‌دلیل افزایش تنوع کالاهای عرضه‌شده در این خرده‌فروشی رخ داد. دیجی‌کالا در زمان تأسیس، تنها روی فروش محصولات دیجیتال متمرکز بود و به‌مرور با اضافه‌کردن دسته‌های دیگر و راه‌اندازی پلتفرم مارکت‌پلیس، تنوع خود را به‌صورت نمایی افزایش داد؛ درنتیجه می‌توان مارکت‌پلیس را یکی از عوامل مؤثر در افزایش خریدهای آنلاین مردم بیان کرد.
منبع: گزارش دیجی‌کالا
با وجود تمامی آمارهایی که از رشد خرده‌فروشی آنلاین و تجارت الکترونیک بیان می‌شود، نسبت خرده‌فروشی آنلاین به کل بازار خرده‌فروشی در ایران هنوز چشمگیر نیست. همچنین، به‌‌دلیل نبود آمار کامل نمی‌توان نسبت دقیقی از خرده‌فروشی آنلاین به کل خرده‌فروشی در ایران به‌دست آورد؛ اما آمارهای کلی نسبت ۱ تا ۲ درصدی را بیان می‌کند که ایران را در رتبه‌ی ۱۵۷ جهان قرار می‌دهد. با نگاهی به آمار کشورهای بزرگ جهان، متوجه فاصله‌ی زیاد کشورمان در حوزه‌ی خرده‌فروشی آنلاین می‌شویم.
کم‌بودن سهم خرده‌فروشی آنلاین نشان می‌دهد برخلاف تصور عموم از اشباع بازار یا پیروزی نهایی خرده‌فروشی بزرگ، هنوز فرصت‌های زیادی برای رقابت وجود دارد. درواقع، هنوز نمی‌توان یک یا دو فروشگاه آنلاین ایرانی را فرمانروای بازار خرده‌فروشی آنلاین دانست و فرصت برای درآمدزایی بازیگران بسیار دیگر هنوز فراهم است. حتی بازیگران بزرگ کنونی نیز اعتقاد دارند حضور رقبای بیشتر به رشد آن‌ها نیز کمک می‌کند و درمجموع، باعث رشد خرده‌فروشی آنلاین در کل کشور می‌شود.
موانع و راهکارها
همان‌طورکه گفتیم، سهم ۱ تا ۲ درصدی خرده‌فروشی آنلاین درمقایسه‌با کل خرده‌فروشی در ایران، نشان‌دهنده‌ی فرصت رشد فراوانی است که در این حوزه وجود دارد. همچنین، افزایش سهم خرده‌فروشی آنلاین به سازوکارهای متعدد و گوناگونی نیاز دارد که بدون پیاده‌سازی آن‌ها، نمی‌توان انتظار افزایش سرعت رشد داشت.
منبع: دیجی‌کالا
سهم ۱ تا ۲ درصدی خرده‌فروشی آنلاین در ایران بیشتر به کالاهای دیجیتال یا کالاهایی اختصاص دارد که خرید آنلاین آن‌ها برای مردم آسان‌تر است. گزارش دیجی‌کالا نشان می‌دهد کالاهایی همچون موبایل، هارد اکسترنال، پاوربانک، فلش مموری و کالاهای مشابه، بیشترین آمار جست‌وجو را به‌خود اختصاص داده‌اند؛ درنتیجه می‌توان ادعا کرد جامعه‌ی امروز برای خرید کالاهای غیردیجیتال هنوز اعتمادی به خرده‌فروشی آنلاین ندارد. درواقع، مردم نه‌تنها برای خرید، بلکه برای جست‌وجوی آن دسته از کالاها و کسب اطلاعات قیمتی هم کمتر از خرده‌فروشی آنلاین استفاده می‌کنند.
فرهنگ‌سازی شاید کلیشه‌ای‌ترین راهکاری باشد که برای تمامی مفاهیم مدرن مطرح می‌شود. تا وقتی مردم جامعه از مزایا و ظرفیت‌های خرید آنلاین همه‌ی نیازهای خود در خردهفروشیهای آنلاین مطلع نباشند، نمی‌توان انتظار افزایش تمایل و درنتیجه افزایش سهم خرده‌فروشی آنلاین را داشت. البته بازیگران بزرگ تجارت الکترونیک ایران با راه‌اندازی سرویس‌های سوپرمارکت آنلاین، نقش مهمی در افزایش تمایل به خرید آنلاین مایحتاج روزانه ایفا کرده‌اند؛ اما هنوز ظرفیت و امکان برای فرهنگ‌سازی وجود دارد.
بی‌اعتمادی یکی از دلایل مهمی است که از افزایش تمایل مردم به فروش‌های آنلاین جلوگیری می‌کند. با اینکه سال‌های زیادی از راه‌اندازی اولین فروشگاه اینترنتی ایران می‌‌گذرد و امروز شاهد فعالیت چندین هزار فروشگاه در کشور هستیم، هنوز بدنه‌ی جامعه نگرانی‌هایی از خرید آنلاین دارد. فروش کالاهای تقلبی یا معیوب، ارسال‌نشدن به‌موقع، قیمت‌های ناعادلانه و کلاه‌برداری در انواع فروشگاه‌های آنلاین، تنها تعدادی از عواملی هستند که از افزایش اعتماد مردم به سرویس‌ها جلوگیری می‌کنند.
منبع: دیجی‌کالا
گزارش‌های آماری از پرونده‌های شکایت حقوقی از فروشگاه‌های آنلاین نشان می‌دهد سازوکارهایی همچون نماد اعتماد یا سرویس سامان‌دهی وب‌سایت‌های اینترنتی و گواهی عضویت در اتحادیه‌ی کسب‌وکارهای مجازی، راهکارهای مفیدی در جلوگیری از قانون‌شکنی فروشگاه‌های آنلاین یا سوءاستفاده‌ی مجرمان اینترنتی نبوده‌اند. به‌هرحال، هنوز قانون‌شکنی‌های زیادی در فضای تجارت الکترونیک ایران رخ می‌دهد و شاید افزایش زیرساخت‌های امنیتی و برخورد جدی‌تر با متخلفان، راهکاری مفید برای کاهش آن‌ها باشد.
بی‌اعتمادی مردم به خرید آنلاین و به‌طورکلی سرویس‌های تجارت الکترونیک، از ضعف‌های ساختاری و سیاست‌گذاری نیز نشئت می‌گیرد. قطعی اخیر بی‌سابقه و طولانی‌مدت اینترنت فرایندهای خریدوفروش آنلاین را برای بسیاری از کاربران و فعالان دنیای تجارت الکترونیک مختل کرد. خسارت‌های میلیارددلاری که در این مدت به بدنه‌ی جامعه وارد شد، نشان‌دهنده‌ی اهمیت وجود دائمی زیرساخت پایدار برای حفظ سرعت حرکت قطار تجارت الکترونیک بود. شاید برای بازگرداندن همین اعتماد از‌دست‌رفته در مدت کوتاه دوهفته‌ای، به هزینه‌هایی بیشتر در طولانی‌مدت نیاز باشد.