کشف شهری گمشده در اتیوپی از دورانی که آفریقا ابرقدرت بود
در اکتشافات اخیر در اتیوپی، باستان‌شناسان به شهری باستانی برخوردند که به مدت ۱۴۰۰ سال دارای سکنه بوده است. این شهر بخشی از تمدن قدرتمند «آکسوم (Aksum)» یا «آکسومیت» بوده که قرن‌ها بر شرق آفریقا حکمرانی می‌کرد و با قدرت‌های بزرگ روزگار خود روابط عمده‌ای داشت.
مایکل هاروور، باستان‌شناس از دانشگاه جان هاپکینز که سرپرستی تیم باستان‌شناسی کاشف این شهر را برعهده داشته، آکسوم را «یکی از مهم‌ترین تمدن‌های باستانی» می‌داند که به‌درستی شناخته نشده است. درواقع، تمدن بزرگ آکسوم در کنار سودان و مصر، کهن‌ترین تمدن اصیل بزرگ در آفریقا محسوب می‌شود. امپراطوری آکسوم از حدود سال ۸۰ ق.م تا ۸۲۵ م بر شرق آفریقا و بخش‌هایی از شبه‌جزیره عربستان سیطره داشت. امپراطوری آکسوم با قدرت‌های بزرگ عصر خود همچون روم، ایران و چین دادوستد می‌کرد و دارای روابطی فرهنگی با آن‌ها بود. پایتخت این تمدن که آکسوم نام دارد هنوز وجود دارد و هرم ابلیسک بسیار باشکوهی نیز همچنان پابرجا است.
اما به‌درستی معلوم نیست تمدن آکسوم چگونه شکل گرفت. پیش از آکسوم، تمدن دیگری نیز وجود داشته که نام آن دانسته نمی‌شود و باستان‌شناسان به آن «تمدن پیشاآکسومی» می‌گویند. این تمدن شاید در حوالی شهر «ییها (Yeha)» در شمال اتیوپی بنا شده بود که کهن‌ترین الفبای نوشتاری و بناهای مرتفع در نواحی جنوب صحرای بزرگ آفریقا را داشته است. به همین دلیل، هاروور و همکارانش نواحی اطراف همین محل را حفاری کردند. باستان‌شناسان پس از گفت‌وگو با مردم محلی، حفاری‌های خود را بر فراز تپه‌ای در نزدیکی یک دهکده شروع کردند.
در همین محل هم بود که به مجموعه‌ای از دیوارهای سنگی رسیدند که درواقع ویرانه‌های بنایی کهن بود. هاروور از این لحاظ کشور اتیوپی را بسیار غنی می‌داند. او عقیده دارد که یونان و روم مکان‌های و محوطه‌های باستانی بسیاری دارند که قبلا به‌کرات بررسی و حفاری شده‌اند و از این حیث چیز بیشتری (حداقل اکتشافات بزرگی مانند شهرهای گمشده) برای عرضه به دنیای باستان‌شناسی ندارند، اما بحث اتیوپی کاملا متفاوت است. باستان‌شناسان شهر به‌تازگی کشف شده را «بتا ساماتی (Beta Samati)» نام نهادند که در زبان مردم محلی، یعنی زبان تیگرایی به‌معنای «منزلگاه حضار» است.
جک فیلیپس از دانشگاه سواس، لندن (دانشکده مطالعات شرقی و آفریقایی) این کشف را «بسیار مهم» خواند و عقیده دارد که اکثر دانسته‌ها از محوطه‌های مربوط به تمدن‌های آکسوم و پیشاآکسومی به حفاری‌ها و اکتشافات قدیمی بازمی‌گردد. از این جهت، اغلب (آثار باستانی و محوطه‌های باستان‌شناسی) به‌درستی بررسی نشده‌اند و یافته‌هایی از این دست پژوهش‌ها نیز به‌درستی منتشر نشدند. سالیابی‌های رادیوکربن انجام گرفته در این محوطه‌ی باستانی قدمت آن را بین ۷۷۱ ق.م تا ۶۴۵ م برآورد کرده است. این بدین معنا است که شهر بتا ساماتی در دوره‌ی پیشاآکسومی نیز وجود داشته و پیوسته تا زمان به قدرت رسیدن تمدن آکسوم دارای سکنه بوده است. به‌عقیده‌ی هاروور و فیلیپس، این نشان می‌دهد که با ظهور امپراطوری آکسوم، شهرهای پیش از آن خالی از سکنه نشده‌اند و ممکن است چنانچه باستان‌شناسان قبلا متصور بودند، اختلافات شدیدی بین این دو تمدن وجود نداشته است.
در شهر بتا ساماتی بناهای کوچک زیادی وجود دارند که می‌توانند به‌عنوان خانه یا کارگاه به کار رفته باشند. یک بنای بزرگ و مستطیل شکل نیز در این شهر باستانی به چشم می‌خورد که به‌عقیده‌ی باستان‌شناسان نمونه‌ای از یک «بازیلیکا» است. در امپراطوری روم، بازیلیکاها در اصل به‌عنوان ساختمان‌هایی اداری و دادگاه‌ها به کار می‌رفتند اما در زمان مسیحیت به‌عنوان عبادتگاه مورد استفاده قرار گرفتند. عقیده بر این است که تمدن آکسوم در اصل دارای ادیان چندخدایی بوده که تحت‌تأثیر «سبایی‌ها» در یمن بودند. با این حال، در قرن چهارم، ایزانا، شاه آکسیوم به مسیحیت گروید و به این جهت ممکن است که بازیلیکا درواقع کلیسایی مسیحی بوده باشد. در همین حال، باستان‌شناسان آویزی را با نقش یک صلیب مسیحی یافته‌اند که نشان از نفوذ فرهنگ مسیحی در منطقه دارد.
انگشتری ساخته شده از طلا و عقیق سرخ که در حفاری‌های اخیر در اتیوپی کشف شد
علاوه بر این، باستان‌شناسان انگشتری از جنس مس یافته‌اند که روکشی از طلا و همین‌طور عقیق قرمز در ساخت آن به کار رفته است. روی این انگشتر، نقش یک گاو نر به‌همراه تاک حکاکی شده است. هاروور از روی نقوش به‌کاررفته در انگشتر عقیده دارد که این انگشتر شباهت زیادی به انگشترهای رومی دارد به‌جز نحوه‌ی حکاکی گاو که تفاوت جزئی با نمونه‌های رومی دارد. هاروور می‌گوید این امکان نیز وجود دارد که فرمانروایان آکسوم صنعت‌گران و پیشه‌گران رومی را به منطقه آورده باشند و از آنان خواسته باشند که طرح‌های رومی را با فرهنگ آکسومی تطبیق دهند.
باستان‌شناسان از دیرباز می‌دانستند که آکسوم یک تمدن بزرگ بازرگانی بوده و خود محصولات عمده‌ای مانند طلا، عاج، فیل و میمون‌های بابون را صادر می‌کرده است. ماحصل این دادوستد و بازرگانی آشکارا به بتا ساماتی نیز رسیده است. باستان‌شناسان آمفوراها یا خمره‌های سفالی را نیز کشف کردند که احتمالا برای نگه‌داری شراب به کار می‌رفتند و از عقبه (اردن کنونی) وارد شده بودند؛ همین‌طور مُهره‌های شیشه‌ای که از شرق مدیترانه به این منطقه آمده‌اند.