انقلاب علمی چین؛ بخش چهارم: پشتیبانی آمریکای‌جنوبی از راه ابریشم جدید

اگر در بخش‌‌های پیشین مجموعه‌مقالات «انقلاب علمی چین» با زومیت همراه بوده باشید، با ابعاد علمی و سیاسی بزرگ‌ترین پروژه‌‌ی زیرساختی علمی چین در جهان با نام «ابتکار کمربند و جاده» یا به‌‌اختصار BRI آشنا شده‌‌اید؛ پروژه‌‌ای که از دیدگاه بسیاری به‌‌عنوان تلاش شی جین‌‌پینگ، رئیس‌‌جمهور چین، برای بازسازی راه ابریشم قدیم شناخته می‌‌شود.

مونیکا روبیو، رئیس انجمن اخترشناسی شیلی در سانتیاگو، به‌‌وضوح سخنرانی جین‌پینگ در اوت۲۰۱۲ در سالن کنفرانس انجمن بین‌‌المللی اخترشناسی را به‌‌خاطر دارد. در آن زمان، رئیس‌جمهور فعلی چین معاونت رئیس‌جمهور بود و هنوز ایده‌‌ی اصلی‌اش درباره‌ی پروژه‌‌ی جهانی BRI به‌‌صورت علنی مطرح نشده بود. بااین‌حال در همان کنفرانس نیز، خطاب به حضار از چشم‌‌انداز بلندمدت چین برای ارتباط‌با سایر نقاط جهان از بستر توسعه‌‌ی اقتصادی و همکاری علمی و فناوری سخن گفت؛ ایده‌‌ای که اندکی بعد در قالب پروژه‌‌ی جاده‌‌ی ابریشم جدید اجرا شد و ابعاد آن اکنون توانسته به نقاط دوردستی از جهان توسعه یابد. روبیو به‌‌خاطر می‌‌آورد شی جین‌پینگ درباره‌ی سرمایه‌‌گذاری و حمایت از دانشمندان و برنامه‌‌هایش برای توسعه‌‌ی اخترشناسی با کمک تلسکوپ‌‌های بزرگ صحبت و راهکاری جسورانه ارائه کرد که تا آن زمان، هیج‌کس تصوری درباره‌ی ابعاد آن نداشت.

اندیشه‌‌ی رئیس‌جمهور چین به‌‌سرعت در شیلی، یکی از کشورهای آمریکای‌جنوبی، متبلور شد. در سال ۲۰۱۳، مرکز اخترشناسی آکادمی علمی چین در آمریکای جنوبی (CASSACA) در پایتخت شیلی تأسیس شد. سال بعد، شی جین‌پینگ در سخنرانی مهمی در برزیل از چهارچوب ۱ + ۳ + ۶ برای ارتباط میان چین و کشورهای آمریکای‌لاتین سخن به‌میان آورد؛ چهارچوبی که در قالب آن، برنامه‌ای با سه محرکه‌‌ی تجاری و سرمایه‌‌گذاری و همکاری مالی در ۶ زمینه‌‌ی متفاوت شامل ابداعات علمی و فناوری معرفی شد.

در دیگر نقاط دیگر جهان نیز، همین درهم‌‌تنیدگی اهداف علمی با پروژه‌‌ی BRI دیده می‌‌شود. دستاورد علمی این پروژه در جنوب آسیا به‌‌صورت سرمایه‌‌گذاری در دانشگاه‌‌های پاکستان و تحقیقات مراقبت پزشکی در سریلانکا است. در کشورهای بلوک شرق اروپا نیز چین همکاری خود را در قالب مشارکت فناوری اجرایی کرده است.

بیشتر دولت‌‌های آمریکای‌جنوبی فرصت پیش‌‌آمده را غنیمت شمردند و این پروژه را به‌‌عنوان بستری برای فراهم‌آوردن سرمایه‌‌ی لازم برای احداث جاده‌‌ها و نیروگاه‌‌ها و دیگر زیرساخت‌‌هایی می‌‌بینند که هرگز به‌‌تنهایی نمی‌توانستند آن‌ها را اجرایی کنند. با آغاز پروژه‌ی BRI، تعدادی از دانشمندان و کارشناسان محیط‌‌زیست در این مناطق نیز مانند سایر نقاط جهان نگرانی خود را ابراز کردند. آن‌‌ها به منافع عمومی طرح‌‌هایی نظیر احداث تلسکوپ و تأمین مالی کمک‌‌هزینه‌‌های تحصیلی واقف‌‌اند؛ اما درمقابل، از نبود دیدگاه زیست‌‌محیطی ابراز نگرانی می‌‌کنند و بر این باورند در هجوم کشورها برای جذب سرمایه‌‌گذاری بیشتر، دولت‌‌ها ممکن است نتوانند برای هزینه‌‌های جانبی این‌گونه طرح‌‌ها اهتمام کافی داشته باشند.

اینفوگرافی شرکای آمریکایی. چین به‌‌سرعت در‌حال‌جذب کشورهای حوزه‌‌ی آمریکای‌جنوبی و منطقه‌‌ی کارائیب در پروژه‌‌ی BRI است.

پپ ژانگ، عضو شورای آتلانتیک از واشگتن دی‌‌سی، BRI را بیشتر در قالب مفهوم می‌‌بیند تا راهکار؛ چراکه دربرگیرنده‌‌ی موضوعات بسیاری است و توسعه‌‌ی آن نیز همچنان ادامه دارد. ژانگ که دستیار مدیر برنامه‌‌ی شورای آتلانتیک در آمریکای‌جنوبی است، می‌‌گوید محور اصلی فعالیت‌‌های BRI در این منطقه زیرساخت‌‌ها است؛ اما همان‌‌گونه که پروژه پیش می‌‌رود، علم و فناوری می‌‌توانند به بخش‌‌های اصلی تبدیل شوند.

بازی اقتصادی چین

روبیو و همکاران وی هنوز در‌حال‌تلاش برای درک دستاورد واقعی توسعه‌‌طلبی‌‌ها و سرمایه‌‌گذاری‌‌های چین در عرصه‌‌ی علمی کشورهایی نظیر شیلی هستند. روبیو می‌‌گوید:

ارتباط با چین تازه آغاز شده و شناسایی عواقب این توافق‌‌نامه‌‌ها زمان خواهد برد. بسیار مهم است که بدانیم چین چه منابع عظیمی دراختیار دارد و اینکه این توافق‌‌نامه‌‌ها فقط بخشی از استراتژی‌‌هایی بلندمدت‌‌تر هستند. البته، این قضیه لزوما به‌‌معنای بدبودن آن نیست؛ اما نباید از آن غفلت کرد.

او می‌‌افزاید:

وقتی شما همکاری با چین را آغاز می‌‌کنید، باید بدانید این رابطه به‌‌دلیل حجم تخصص و منابعی که چین سرمایه‌‌گذاری می‌‌کند، رابطه‌‌ای نامتقارن است و این، یعنی آن‌‌ها با دیدگاهی بلندمدت جلو آمده‌‌اند.

اگر بخواهیم صادق باشیم، این نوعی شوک فرهنگی است. روش کار چینی‌‌ها از بالا به پایین (کل به جزء) است که در فرهنگ ما وجود نداشته است. نمی‌‌گویم این ارتباط آثار مثبتی نداشته؛ ولی کمی متفاوت است.

گالاز می‌‌گوید در توافق‌‌نامه‌‌های قبلی با مؤسسه‌های اروپایی یا آمریکای‌شمالی، کار از مذاکرات آکادمیک آغاز می‌‌شد. سپس، به مطالعات امکان‌‌سنجی و طرح‌های پیشنهادی و درنهایت، مذاکره با نهادهای دولتی ختم می‌‌شد؛ اما درباره‌ی CASSACA، پروژه‌‌ی مشترک میان رصدخانه‌‌ی ملی اخترشناسی چین و دانشگاه شیلی، روال این‌‌گونه نبود. این پروژه درواقع توافق‌‌نامه‌‌ای میان دولت دو کشور بود و دانشگاه‌‌ها بعدها متوجه مشارکت چین در پروژه شدند.

یکی از بخش‌‌های حساسیت‌‌برانگیز در این توافق آن است که دانشمندان چینی اجازه‌‌ی خواهند داشت برای دسترسی به رصدخانه‌‌‌‌ در تأسیسات بین‌‌المللی اخترشناسی کشور شیلی درخواست بدهند.

شرکت ساخت‌‌وساز چینی با نام Sinohydro سدی برای تأمین نیروی برق‌‌آبی در اکوادور احداث کرده است. احداث سد کوکاکودو که بخش عمده‌‌ی آن با کمک تسهیلات دریافتی از چین محقق شده، با انتقادات بسیاری درزمینه‌‌ی شرایط دریافت تسهیلات و نیز آثار زیست‌‌محیطی آن مواجه شده است.

روبیو می‌‌گوید اگرچه انتقاداتی درباره‌ی واگذاری این فرصت زمانی به غیربومیان وجود دارد، الزامات سختگیرانه‌‌ای برای آن وضع شده است؛ مثلا دانشمندان چینی باید پیش از درخواست، حداقل ۹ ماه متوالی در شیلی فعالیت کنند و به یکی از مؤسسه‌‌‌های داخلی از این کشور وابسته‌‌ باشند.

آنتونی بیسلی، مدیر رصدخانه‌‌ی ملی اخترشناسی رادیویی آمریکا در ویرجینیا، می‌‌گوید تفاهم تلسکوپی چین و شیلی بسیار هوشمندانه است. او مثالی از آرایه‌‌ی میلی‌متری و زیرمیلی‌متری آتاکاما در شمال بیابان آتاکامای شیلی ذکر می‌‌کند که چین در آن عضویت ندارد. این توافق باعث خواهد شد چینی‌‌ها بدون نیاز به انعقاد قراردادی دیگر با سایر اعضا، بتوانند به رصدخانه‌‌ی یادشده دسترسی داشته باشند. آن‌‌ها به‌‌صورت کنترل‌‌شده‌‌ به حق زمانی شیلی دسترسی دارند که امری منطقی به‌‌نظر می‌‌رسد.

برنامه‌‌ی CASSACA درحقیقت هسته‌‌ی اصلی فعالیت‌‌های علمی چین را در شیلی شکل می‌‌دهد. در این برنامه، ۲۰ نفر حضور دارند که کارکنان و دانشجویان و دانشگاهیان بازدید‌‌کننده را شامل می‌‌شوند و بودجه‌‌ی سالیانه ۱.۵ میلیون دلاری برای آن در نظر گرفته شده است. گالاز می‌‌گوید این برنامه با تأمین کمک‌‌هزینه‌‌ی تحقیقاتی برای اخترشناسان شیلیایی و نیز امکان بازدید این گروه از چین همراه خواهد بود. بنابر اظهارات وی، مقدار بودجه‌‌ی سالیانه‌‌ی اختصاص‌‌یافته ثابت نیست و بین ۲۰۰ تا ۵۰۰ هزار دلار شناور است.

شش سال پس از بنیان‌گذاری این پروژه، به‌‌نظر می‌‌رسد CASSACA تلاش برای رسیدن به اهداف بزرگ‌تر را نیز آغاز کرده است. ژنگ وانگ، اخترشناس چینی، می‌‌گوید احتمال دارد این تأسیسات کم‌‌کم به‌‌شکل مرکزی چندرشته‌‌ای درآید که در آن، دانشمندان چینی با همکاری همتایان خود از شیلی و دیگر کشورهای آمریکای‌جنوبی در مطالعاتی مانند زمین‌‌لرزه‌‌ها، اقیانوس‌‌ها، جنوبگان، بیابان‌‌ها، تغییرات اقلیمی و مواردی از‌این‌دست مشارکت خواهند کرد.

در شهر آنتوفاگاستا واقع‌‌ در سواحل شمالی شیلی، مرکز CASSACA یادداشت تفاهمی با دانشگاه کاتولیک نورث امضا کرده تا بتواند از فضای اراضی بزرگ دراختیار این دانشگاه در مناطق کوهستانی، برای احداث رصدخانه‌‌ای مشترک بهره ببرد. البته، هنوز برنامه‌‌ی مشخصی برای اجرای چنین پروژه‌‌ای وجود ندارد؛ ولی به‌‌عقیده‌‌ی وانگ، این سایت می‌‌تواند میزبان مناسبی برای نصب تلسکوپ‌‌های نوری کوچک تا متوسط‌اندازه نظیر تلسکوپ کروی با دیافراگم پانصدمتری چین (FAST) درجنوب‌‌غربی چین باشد. او می‌‌افزاید:

CASSACA بخشی از پروژه‌‌ی BRI است. ما این کار را برای توسعه‌‌ی علمی چین انجام می‌‌دهیم و تصور می‌‌کنیم این پروژه بخشی از آینده‌‌ی اخترشناسی چین خواهد بود.

تابلوهای خیابان‌‌های شهر لاپاز در کشور بولیوی به سه زبان اسپانیایی و چینی و انگلیسی نوشته شده‌‌‌‌اند.

فعالیت در خفا

فعالیت‌های توسعه‌‌ای تازه‌‌ی چین در شیلی، تنها به‌‌دلیل ابعاد آن زیر ذره‌‌بین دانشمندان شیلیایی قرار نگرفته؛ بلکه نکته‌‌ی تأمل‌‌برانگیزتر آن‌‌ها، مخفی‌‌کاری و کار در سکوت خبری است. دراین‌باره، گالاز می‌‌گوید:

نمی‌دانیم آنجا چه خبر است و کدام جنبه‌ی آن حساسیت مردم را برمی‌‌انگیزد. تصور نمی‌‌کنم مردم درباره‌ی مشارکت‌‌های مثبت چین وجود مخالف باشند؛ اما حجم مخفی‌‌کاری بسیار زیاد است.

از سال ۲۰۰۵ تاکنون، چین ۱۴۰ میلیارد دلار وام به کشورهای آمریکای‌جنوبی پرداخت کرده است؛ اما در سال ۲۰۱۸، این مبلغ به‌‌تنهایی با افزایشی درخورتوجه درمقایسه‌با دو سال گذشته، به ۷.۷ میلیارد دلار رسیده است. در میان این کشورها، ونزوئلا با دریافت ۶۷.۲ میلیارد دلار تاکنون بیشترین وام را از چین دریافت کرده که بخش عمده‌‌ای از آن برای صنعت نفت این کشور جذب شده است. پس از این کشور، برزیل و اکوادور و آرژانتین به‌‌ترتیب در فهرست بزرگ‌ترین دریافت‌‌کنندگان وام قرار می‌‌گیرند. همان‌‌طورکه می‌‌توان پیش‌‌بینی کرد، مقصد اصلی این سرمایه‌‌گذاری‌‌ها با ۹۶.۹ میلیارد دلاری، بخش انرژی است و پس‌از‌آن، بخش زیرساخت با ۲۵.۹ میلیارد دلار دومین مقصد برتر سرمایه‌گذاری بوده است.

هم‌‌اکنون، چین پس از ایالات متحده به دومین شریک تجاری بزرگ آمریکای‌لاتین تبدیل شده و این قاره دومین مقصد برای سرمایه‌‌گذاری‌‌های خارجی چین به‌شمار می‌آید. گروه‌‌های نظارتی می‌‌گویند همواره هنگام جمع‌‌آوری اطلاعات با موانع شرکت‌‌های چینی و دولت‌‌های آنان مواجه می‌‌شوند؛ چه این پروژه‌‌ها شامل عملیات گودبرداری بستر رودخانه‌‌ای در پرو باشد و چه عملیات برق‌‌رسانی منطقه‌ای در گویانا، 

دیدگاه‌‌های متعارض

افکار عمومی درباره‌ی پروژه‌‌ی BRI در آمریکای‌جنوبی دچار واگرایی شدیدی هستند. برخی دولت‌‌ها این برنامه را فرصتی برای تکمیل پروژه‌‌های ناتمامی می‌‌دانند که سال‌‌ها است به‌‌‌دلیل کمبود بودجه متوقف شده‌‌اند؛ اما درمقابل، طرفداران محیط‌‌زیست و برخی دانشمندان نگران عواقب ساخت‌‌وسازهایی نظیر جاده‌‌ها‌‌ و راه‌‌آهن و سدها برای اکوسیستم شکننده‌‌ی این قاره هستند؛ اکوسیستمی که جنگل‌‌های انبوه آمازون در قلب آن جای گرفته‌اند. ویلیام لاورنس، زیست‌‌شناس دانشگاه جیمز کوک در کارینز استرالیا، می‌‌گوید احداث بزرگ‌راه‌‌ها و جاده‌‌ها روند جنگل‌‌زدایی و اختلال در چرخه‌‌ی هیدرولوژیکی حوضه‌‌های آبگیر را تسریع می‌‌کند.

عملیات صنعت نفت که با حمایت مالی چین در آمازون انجام می‌‌شود، آغازگر اعتراض‌‌های سال‌‌ ۲۰۱۷ مردم پرو درمقابل سفارتخانه‌‌ی چین بود.

لاورنس که مشغولل مطالعه‌‌ی اثرهای جانبی پروژه‌‌های زیرساختی در حوضه‌‌ی آمازون است، می‌‌گوید:

فکر می‌‌کنم بزرگ‌ترین ایراد همه‌‌ی این پروژه‌‌ها، اعمال فشار برای اجرای سریع آن‌‌ها است. فعالیت‌‌هایی موفق شده‌اند تأییدیه اخذ کنند که از ابتدا نباید تأیید می‌‌شدند.

ربکا ری، پژوهشگر دوره‌ی پسادکتری در مرکز سیاست‌‌های توسعه‌‌ی جهانی بوستون می‌‌گوید:

پس از تجربه‌‌ی یک دوره‌‌ی رشد سریع در چین، حال تمرکز این کشور روی مفهوم توسعه‌‌ی پایدار قرار گرفته است. این به‌‌معنای صادرات همان مدلی است که در چند دهه‌‌ی اخیر، در چین اجرا شده بود.

بانک توسعه‌‌ی چین، یکی از مهم‌ترین منابع تأمین تسهیلات پروژه‌‌ی BRI، برخلاف وام‌‌دهندگان غربی، نظیر بانک جهانی یا بانک توسعه‌‌ی اینتر امریکن، از ضوابط زیست‌‌محیطی و اجتماعی پشتیبانی نمی‌‌کند. براساس گزارش منتشرشده‌ی مرکز سیاست‌‌های توسعه‌‌ی جهانی و دانشگاه پسیفیک در لیما، این رویکرد چین باعث واکنش و اعمال فشار مضاعف فعالان زیست‌‌محیطی و گروه‌‌های بومی و سازمان‌‌های حقوقی شده است. درمقابل، چین نیز به قوانین داخلی کشورهای میزبان پروژه استناد می‌‌کند که از ضمانت اجرایی چندانی برخوردار نیست.

نگرانی‌‌های مشابهی نیز درباره‌‌ی برخی سرمایه‌‌گذاری‌‌های فناوری و علمی دیگر به‌چشم می‌‌خورد. شاید واضح‌‌ترین مثال در‌این‌زمینه آرژانتین باشد که تعدادی از گروه‌‌های مستقل در این کشور که سیاست‌‌های دولتی را رصد می‌‌کنند، در واکنش به اثر‌های بلندمدت اقتصادی و زیست‌‌محیطی و سیاسی پروژه‌‌های چین، مخالفت خود را با این برنامه‌‌ها ابراز کرده‌اند. این سازمان‌‌ها می‌‌گویند تاکنون موفق نشده‌اند از دولت‌‌های چین و آرژانتین اطلاعات درستی درباره‌ی این پروژه‌‌ها دریافت کنند.

یکی از پروژه‌‌هایی که توجه فراوان رسانه‌‌های بین‌‌المللی را به خود جلب کرد، مرکز مأموریت فضایی و ماهواره‌‌‌‌ای ۵۰ میلیون دلاری چین در منطقه‌‌ی پاتاگونیای آرژانتین بود که نقش مهمی در موفقیت مأموریت فرود سطح‌‌نشین چین در نیمه‌‌ی پنهان ماه طی ژانویه‌‌ی سال جاری ایفا کرد. گفته می‌‌شود قرارداد دوجانبه‌‌ای که در سال ۲۰۱۲ امضا شد، برای آرژانتین دسترسی زمانی مشخصی به آنتن این مرکز مقرر کرده است؛ بااین‌حال، بسیاری از گروه‌‌های محلی مدعی‌اند هیچ‌گونه سندی در ارتباط با این حق آرژانتین وجود ندارد.

ماریا مارتا دی‌پائولا، مدیر پژوهشی بنیاد منابع طبیعی و محیط‌‌زیست آرژانتین، می‌گوید تمامی درخواست‌‌ها درباره‌ی موضوع احداث این مرکز فضایی، همواره با سکوت مقام‌های آرژانتینی و چینی مواجه شده است. مجله‌ی نیچر (Nature) نیز مدعی است با وجود تلاش‌های بسیار برای اخذ اطلاعات درباره‌ی این مرکز و فعالیت‌‌های آن، هنوز پاسخی دریافت نکرده است. دی‌پائولا می‌‌گوید:

تمام اطلاعاتمان این است که پروژه‌‌ی مذکور متعلق به چین است و از آن به‌شدت حفاظت می‌شود. صادقانه بگویم مانند این است که کشوری خارجی در خاک کشور شما وجود داشته باشد.

تحرکات اقتصادی چین در کشورهایی که در قلمرو نفوذ ایالات متحده قرار گرفته‌اند، واکنش‌های مختلفی در رسانه‌های غربی به‌همراه داشته است.

دی‌پائولا درادامه می‌‌گوید با اینکه مقام‌های دولتی دائم خاطرنشان می‌‌کنند هیچ‌‌گونه مقاصد نظامی در این مرکز دنبال نمی‌‌شود، هنوزهم اهداف واقعی پروژه نامشخص است. این توافق در سال ۲۰۱۲ منعقد شده؛ درحالی‌که بند مربوط‌‌به مقاصد غیرنظامی طرح در سال ۲۰۱۶ به آن افزوده شده است. این موضوع پرسش‌‌های بی‌‌پاسخ فراوانی درباره‌ی احتمال جریمه‌‌ی اقتصادی دولت آرژانتین درصورت تغییر مفاد قرارداد مذکور برانگیخته است.

همکاری‌‌های مشابهی نیز در برزیل درحال‌انجام است که البته، سطح پنهان‌‌کاری آن‌‌ها به این شدت نیست. آکادمی علوم چین (CAS) با همکاری مؤسسه‌‌ی ملی تحقیقات فضایی برزیل (INPE) آزمایشگاه مشترک فضایی چین و برزیل را در اوت‌۲۰۱۴ در سائوپائولو افتتاح کرد. جواکیم کوستا، مدیر برنامه‌‌ی فضا و آب‌‌و‌‌هوای INPE، می‌‌گوید این پروژه قرار است اطلاعات فرایندها و اختلالات رخ‌‌داده در سطوح فوقانی اتمسفر زمین را دراختیار پژوهشگران هر دو کشور قرار دهد. همچنین، چین تأمین کمک‌‌هزینه‌‌ی تحقیقاتی ۹ تن از پژوهشگران را در تأسیسات آکادمی خود به‌‌عهده گرفته است.

ژانگ در شورای آتلانتیک می‌‌گوید هم‌زمان با پررنگ‌‌ترشدن حضور چین در آمریکای‌جنوبی، افزایش تمرکز علمی و فناوری در این منطقه نیز امری دور‌ازانتظار نیست. رهبران چین ضمن تلاش برای معرفی کشور خود به‌‌عنوان موتور محرکه‌‌ای مهم در عرصه‌‌ی فناوری و ابداعات، قصد دارند اقتصاد چین را بیشتر توسعه‌‌ دهند. او می‌‌افزاید:

اکنون تعداد بیشتری از شرکت‌‌های چینی با سطح فعالیت بین‌‌المللی را شاهد هستید. این کشور پذیرای فناوری است؛ پس بدیهی است بخش علم و فناوری کشور نیز نمودی بین‌‌المللی داشته باشد.