راستی آزمایی: داستان خودکار فضایی میلیون دلاری ناسا

در خلال دوران رقابت فضایی بین اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحده‌ی آمریکا در دهه‌ی ۱۹۶۰ و بحبوحه‌ی جنگ سرد، این‌طور شایعه شده بود که دانشمندان ناسا متوجه شده‌اند خودکارهای معمولی در فضا کار نمی‌کنند و آژانس فضایی باید به‌دنبال راه دیگری برای این کار باشد. بنابراین، آژانس فضایی و مشخصا دولت وقت ایالات متحده، میلیون‌ها دلار از پول مالیات‌دهندگان آمریکایی را صرف ساخت خودکاری کرد که جوهر آن بدون جاذبه روی کاغذ باقی بماند تا فضانوردان در فضا امکان نوشتن را داشته باشند.

 در آن زمان، این‌طور شایعه شده بود که ایالات متحده با بودجه‌ای ۱۲ میلیارد دلاری در حال ساخت خودکاری است که در فضا کار کند. درمقابل و بنابر همین داستان عامیانه، گفته می‌شد شوروی‌ها که از همان ابتدا با مداد روغنی و لوح‌ پلاستیکی در فضا می‌نوشتند، به مدادهای خود اکتفا کرده‌اند. بااین‌حال، آیا این داستان مشهور واقعیت دارد؟

آن‌طورکه معمولِ همه‌ی داستان‌ها و شایعه‌های عامیانه است، بله تا حدی واقعیت داشت؛ اما نه آن‌طورکه تصور می‌کنید. ناسا مدتی را صرف توسعه چنین خودکاری کرد؛ ولی وقتی با هزینه‌های گزاف و اعتراض مردم آمریکا به صرف میلیون‌ها دلار از پول مالیاتشان در چنین پروژه‌ای مواجه شد، دست از کار کشید و از پیمان‌کارانش کمک خواست. باوجوداین، مشکل نوشتن در شرایط بی‌وزنی یا جاذبه صفر نه با برنامه‌های اقتصادی اتحاد جماهیر شوروی و نه با قراردادهای آمریکایی‌ها با پیمان‌کاران مختلف حل نشد؛ بلکه درنهایت، شرکتی خصوصی توانست این مشکل را حل کند. 

با‌ تمام این‌ها، حتی حالا که سال‌ها از آن دوران می‌گذرد، گاهی در برخی رسانه‌ها، ویژه‌های رسانه‌های اینترنتی، بازار چنین شایعاتی داغ است. حتی در یکی از اپیزودهای مجموعه‌ی تلویزیونی باله غربی (The West Wing) گونه‌ای از این شایعه به‌تصویر کشیده شد. اگر اهل سریال‌های کمدی هم باشید، حتما شوخی‌های جری ساینفلد و لری دیوید، خالقان سریال به‌یادماندنی «ساینفلد» (Seinfeld)، با خودکار فضانوردان را به‌یاد دارید. در اپیزودی از این مجموعه به نام خودکار (The Pen) یکی از دوستان پدر ساینفلد، جک کلومپوس، خودکاری دارد که ادعا می‌کند به‌صورت وارونه می‌نویسد و فضانوردان از آن برای نوشتن استفاده می‌کنند.

دفترچه یادداشت و مدادی که جان گلن، دومین انسان سفرکرده به فضا، در سال ۱۹۶۲ در سفر تاریخی خود با فضاپیمای فرندشیپ ۷ به مدار زمین از آن استفاده کرد

برگردیم به دوران جنگ سرد و عصر رقابت فضایی که شوروی‌ها و آمریکایی‌ها هر دو از مداد در پروازهای فضایی خود استفاده می‌کردند. در پروژه‌ی جمنای، دومین پروژه‌ی ناسا با حضور فضانوردان، مدادها با نخ‌های مخصوصی به دیواره‌ی گردونه‌ی فرماندهی متصل می‌شدند و فضانوردان از این ابزارها در فضا برای نوشتن گزارش‌های مأموریت و تجزیه‌و‌تحلیل‌های پس از مأموریت یا ثبت ناهنجاری‌ها روی کاغذ ضدآتش استفاده می‌کردند.

مداد عموما برای استفاده در فضا ایمن بود؛ اما هزینه‌های زیادی برای ناسا داشت. درواقع، ناسا در آن زمان در مأموریت‌های اولیه‌ی آپولو، به شرکتی به‌نام «تولیدی مهندسی تای‌کَم» ۳۸ مداد مکانیکی سفارش داده بود که هزینه‌ی گزاف ۴,۳۸۲ دلاری یا به‌عبارتی ۱۲۸ دلار به‌ازای هر مداد را روی دست آژانس فضایی گذاشته بود. هنگامی‌که این هزینه‌های سرسام‌آور به‌گوش مردم رسید، سروصدای زیادی به‌پا شد و حتی تحقیقات رسمی نیز انجام گرفت. به‌هر‌حال نماینده‌ی ناسا که مسئول این تحقیقات بود، اعلام کرد این اخبار صحت ندارد و مدادهای استفاده‌شده‌ی این سازمان فضایی که از بافت خاصی ساخته شده‌اند، برای ناسا تنها ۱.۷۵ دلار هزینه دربر داشته‌اند.

اینجا بود که کارآفرین و صنعتگری به‌نام پل سی. فیشر و شرکتش، یعنی شرکت خودکار فیشر (Fisher Pen Company)، به این قضیه ورود کردند. فیشر یک‌میلیون دلار در آنچه امروزه از آن به‌عنوان «خودکار فضانوردان» نام برده می‌شود، سرمایه‌گذاری کرد؛ اما برخلاف شایعات، صندوق ناسا در این پروژه سرمایه‌گذاری نکرد و تنها زمانی‌که خودکارها ساخته و آزمایش شدند، حاضر شد این خودکارهای مخصوص فضانوردان را بخرد.

والتر کانینگهام، فضانورد ناسا، در حال نوشتن با خودکار فضایی در خلال مأموریت آپولو ۷

در سال ۱۹۶۵، فیشر حق اختراع این خودکار را ثبت کرده بود. بنابر اسناد موجود از حق اختراع، این خودکار می‌توانست در هر حالت و زاویه‌ای و حتی به‌صورت رو به پشت بنویسد. بنا به‌گفته شرکت فیشر، این خودکارها در محدوده‌ی دماهای انجماد و شدیدا داغ (از منهای ۱۰ درجه سانتی‌گراد تا ۲۰۴ درجه سانتی‌گراد) و حتی زیر آب و سایر مایعات امکان نوشتن را داشتند. البته اگر دمای هوا خیلی گرم بود، رنگ جوهر خودکار از آبی به سبز درمی‌آمد.

در آن زمان، جوهر درون کارتریج به‌ندرت در محفظه‌ای مهر‌و‌موم می‌شد؛ به همین دلیل، به‌محض قرارگرفتن درمعرض هوا خشک می‌شد. علاوه‌براین، نحوه‌ی پخش‌شدن جوهر هم مناسب نبود؛ اما فیشر به این روند خاتمه داد. البته مشکل دیگری هم وجود داشت: خودکارهای معمولی کاتریج‌هایی داشتند که جوهر را آزادانه پخش می‌کردند و اگر کاتریج مهر‌و‌موم می‌شد، وقتی جوهر به گوی می‌رسید، فضایی خلاء را در بالای کاتریج به‌وجود می‌آورد که موجب می‌شد خودکار از کار بیفتد.

فیشر به‌جای جوهر معمولی از جوهر تیکسوتروپی استفاده کرد. مکانسیم عمل جوهر ژله‌مانند هم شبیه به قوطی‌های کچاپ بود؛ یعنی اگر بطری را به‌سمت بالا بگیرید و تکان ندهید، هیچ اتفاقی نمی‌افتد و جوهری از گوی خودکار بیرون نمی‌آید. بااین‌حال، وقتی گوی خودکار حرکت کند، جوهر مانند کچاپ درون بطری تکان می‌خورد و به‌صورت آزادانه روی ورق پخش می‌شود و وقتی تکان داده نشود، در خودکار باقی می‌ماند.

نمونه‌ای از خودکارهای ضدجاذبه‌ی فیشر به‌همراه جعبه و گارانتی خرید

بعد از تجربه‌ی غم‌انگیز مأموریت آپولو ۱، ناسا احتیاط بیشتری به‌خرج می‌داد؛ بنابراین، خودکارهای ساخت شرکت فیشر را آزمایش کرد. ناسا می‌دانست حتی جرقه‌ای کوچک می‌تواند با اکسیژن خالص باعث انفجار شود؛ ازاین‌رو، در هرکدام از اشیای درون فضاپیما، ازجمله نوشت‌افزارها، باید به‌دقت تغییراتی اعمال می‌شد تا آماده‌ی استفاده شوند و مطمئن شود هیچ خطری جان فضانوردان را تهدید نمی‌کند.  

درنهایت پس از آزمایش‌های دقیق، در سال ۱۹۶۷ ناسا تصمیم گرفت ۴۰۰ عدد خودکار ضد‌جاذبه‌ی فیشر را برای مأموریت آپولو ۷ بخرد. اتحاد جماهیر شوروی نیز تصمیم گرفت نوشت‌افزارهای فضایی خود را ارتقا دهد. آن‌ها هم ۱۰۰ خودکار ضدجاذبه‌ی فیشر و ۱۰۰۰ کارتریج جوهر برای استفاده‌ی فضانوردانشان در مأموریت‌های سایوز خریدند. فضانوردان اتحاد جماهیر شوروی قبلا در مأموریت‌های فضایی خود از مداد روغنی استفاده می‌کردند. براساس گزارش آسوشیتدپرس، ناسا و شوروی هر دو همان تخفیف ۴۰ درصدی را برای خرید عمده‌ی خودکار ضدجاذبه دریافت کردند و هر دو به‌ازای هر خودکار به‌جای ۳.۹۸ دلار، مبلغ ۲.۳۹ دلار را به شرکت فیشر پرداخت کردند.

باوجوداین، شاید جالب باشد بدانید خودکار ضدجاذبه‌ی فیشر در فضا فقط برای ثبت اطلاعات به‌کار نرفت؛ بلکه به فضانوردان کمک کرد ماه را ترک کنند. باز آلدرین در کتاب زندگی‌نامه‌ی خود، ویرانه‌ی باشکوه (Magnificent Desolation)، می‌نویسد در مأموریت آپولو ۱۱ در سال ۱۹۶۹، نمی‌توانست گردونه‌ی ماه‌نشین عقاب را برای بلندشدن از ماه به‌کار بیندازد. درواقع، کلیدی که موتور را روشن می‌کرد، شکسته بود و او نمی‌دانست چه کاری انجام دهد. بالاخره، آلدرین بعد از یک شب‌ بی‌خوابی، در لحظه‌ای مکاشفه‌گونه فریاد زد: «یافتم!» او متوجه شد می‌تواند با خودکار، کلید را فشار دهد که دسترسی به آن ساده نبود و موتور را روشن کند. او برای این کار، نوک خودکار را به پارچه‌ی نایلونی متصل کرد و توانست نهایتا به‌همراه نیل آرمسترانگ ماه را ترک کند.

به‌هر‌حال، این شایعه که آمریکایی‌ها عاشق ولخرجی هستند و همتایانشان در اتحاد جماهیر شوروی بیشتر به‌دنبال صرف‌جویی، هنوزهم شنیده می‌شود. شاید این شایعه به‌دلیل سرسام‌آوربودن هزینه‌ی مأموریت‌های آپولو باشد که در دوران خود، سروصداهای زیادی به‌پا کرد. درواقع در اوایل دهه‌ی ۱۹۶۰، کنگره‌ی آمریکا اساسا چک‌های سفیدامضایی به حساب آژانس فضایی می‌ریخت تا اهداف دولت جان اف. کندی برای فرستادن انسان به ماه تا دهه‌ی ۱۹۷۰ را تحقق بخشد. ناسا در اواسط ۱۹۶۰، حدود ۴ درصد از بودجه‌ی دولت فدرال را دریافت می‌کرد؛ اما اکنون این بودجه کمتر از ۰.۵ درصد است. با تمام این‌ها، واقعیت آن‌طورکه در سطرهای پیشین گفتیم، این بود ناسا از خودکار فضایی شرکتی خصوصی استفاده کرد و هر دو سازمان‌های فضایی آمریکا و شوروی با قیمت‌های بسیار ارزانی توانستند صاحب خودکارهای مناسب شوند.