آیا شواهدی درباره نشت ویروس کرونا از آزمایشگاه‌های چین وجود دارد؟

اسناد وزارت امور خارجه‌ی ایالات متحده از نگرانی مقام‌های سفارت این کشور از ایمنی زیستی آزمایشگاه ویروس‌شناسی ووهان چین حکایت می‌کند. این آزمایشگاه در همان شهری واقع شده است که شیوع ویروس کرونا نخستین‌بار از آنجا آغاز شد. دونالد ترامپ نیز به‌تازگی گفت دولت آمریکا درحال بررسی گزارش‌های تاییدنشده‌ای است که بیانگر نشت ویروس از آزمایشگاه هستند. اما در هرصورت آیا ایده‌ی خروج ویروس از آزمایشگاه، درک ما از دنیاگیری کنونی را افزایش می‌دهد؟

روزنامه‌ی واشنگتن پست به اطلاعاتی از اسناد دولتی دست یافته است که نشان می‌دهند در سال ۲۰۱۸، دیپلمات‌های علمی ایالات متحده به‌طور مکرر از یک مرکز تحقیقاتی چینی بازدید می‌کردند. مقام‌ها در آن زمان درباره‌ی امنیت ناکافی در آزمایشگاه، دو هشدار به واشنگتن ارسال کردند. این روزنامه می‌گوید مقام‌ها نگران امنیت و ضعف مدیریت در مؤسسه‌ی ویروس‌شناسی ووهان (WIV) بودند و خواستار کمک‌های بیشتر شدند.

واشنگتن پست همچنین ادعا می‌کند دیپلمات‌ها نگران بودند که پژوهش‌ها روی ویروس‌های کرونای خفاش‌ها ممکن است خطر دنیاگیری بیماری جدیدی را با شباهت به سارس به‌دنبال داشته باشد. این روزنامه می‌گوید اسناد به‌دست‌آمده موجب شده است گفتگوهای تازه‌ی بیشتر در دولت آمریکا دراین‌باره شکل بگیرد که آیا ممکن است مؤسسه‌ی ویروس‌شناسی ووهان یا آزمایشگاهی دیگر در این شهر، منشاء اصلی دنیاگیری کنونی باشد یا نه. در این میان، فاکس نیوز نیز گزارشی را منتشر کرده است که تئوری منشاء آزمایشگاهی ویروس را ترویج می‌کند.

شیوع ویروس کرونا جدید، اواخر سال گذشته و زمانی آشکار شد که موارد اولیه‌ی ابتلا به بازار غذایی در ووهان ارتباط داشتند؛ اما باوجود حدس و گمان‌ها و شایعات اینترنتی، هیچ نوع مدرکی وجود ندارد که نشان دهد ویروس کرونا جدید (SARS-CoV-2)، عامل بیماری کووید ۱۹ به‌طور اتفاقی از آزمایشگاه منتشر شده است.

اقدامات امنیتی در آزمایشگاه‌ها از چه نوعی است؟

آزمایشگاه‌هایی که مشغول مطالعه‌ی ویروس‌ها و باکتری‌ها هستند، از سامانه‌ای با عنوان استانداردهای سطح ایمنی زیستی (BSL) پیروی می‌کنند. این استانداردها شامل چهار سطح است که به نوع عوامل زیستی تحت مطالعه و اقدامات احتیاطی بازدارنده‌ی لازم برای جداسازی آن‌ها بستگی دارد. سطح ۱ ایمنی زیستی (BSL-1)، پایین‌ترین میزان امنیت است و در آزمایشگاه‌هایی به‌کارگرفته می‌شود که عوامل زیستی شناخته‌شده‌ای را مطالعه می‌کنند که هیچ خطری برای انسان ندارند.

درمقابل، سطح ایمنی زیستی ۴ (BSL-4) بالاترین اقدامات احتیاطی بازدارنده را دربردارد و مخصوص آزمایشگاه‌هایی است که با خطرناک‌ترین عوامل بیماری‌زایی سروکار دارند که واکسن یا درمان کمی برایشان موجود است؛ نظیر ابولا، ویروس ماربورگ و  -تنها در دو مرکز تحقیقاتی در ایالات متحده و روسیه- آبله.

استانداردهای BSL به‌طور بین‌المللی به‌کارگرفته می‌شوند؛ اما برخی اختلافات سطحی وجود دارد. به‌عنوان مثال، روس‌ها آزمایشگاه‌های دارنده‌ی بیشترین ایمنی را تحت عنوان سطح ۱ و آزمایشگا‌هایی با کمترین اقدامات بازدارنده را تحت عنوان سطح ۴ نام‌گذاری می‌کنند. با این حال، به‌گفته‌ی دکتر فلیپا لنتزوس، متخصص ایمنی زیستی در کینگز کالج لندن، اقدامات واقعی و الزامات زیرساختی یکسان است.

شماری از موارد اولیه‌ی ابتلا به ویروس کرونا به بازار غذای دریایی ووهان مرتبط بودند

همچنین سازمان بهداشت جهانی (WHO) راهنمایی را برای سطوح مختلف ایمنی زیستی منتشر کرده؛ اما باوجود این، هیچ پیمان یا معاهده‌ای به‌کارگیری این استانداردها را برای کشورها اجباری نکرده است. دکتر لنتزوس می‌گوید این استانداردها به‌منظور فعالیت ایمن کارکنان شاغل در آزمایشگاه، جلوگیری از آلودگی آن‌ها و سایر افراد و اجتناب از انتشار تصادفی عوامل بیماری‌زا در محیط‌زیست طراحی شده است. همچنین اگر محصولاتی برای فروش در بازار دارید یا می‌خواهید خدمات یا آزمایش‌هایی خاص ارائه دهید، در آن صورت ملزم به اعمال استانداردهای بین‌المللی هستید.

درحقیقت، بودجه‌ی آزمایشگاه ویروس‌شناسی ووهان از ایاالات متحده تأمین می‌شد و مراکز تحقیقاتی این کشور نیز به چینی‌ها کمک می‌کردند. حتی در اسناد وزارت خارجه‌ی آمریکا، به توصیه برای دادن کمک‌های به‌مراتب بیشتر اشاره شده است.

در اسناد وزارت خارجه به کدام نواقص امنیتی اشاره شده است؟

پاسخ کوتاه این است که طبق اطلاعات ارائه‌شده ازسوی واشنگتن پست، چیزی درباره‌ی ماهیت نواقص امنیتی مشخص نیست. اما به‌طور کلی آزمایشگاه‌هایی که با عوامل زیستی سروکار دارند، به روش‌های متعددی می‌توانند اقدامات ایمنی را نقض کنند. به‌نقل از دکتر لنتزوس، این اقدامات شامل «دسترسی سازمان بهداشت جهانی به آزمایشگاه، آموزش‌های عادی و تکمیلی برای دانشمندان و تکنسین‌ها، رویه‌هایی برای نگه‌داری سوابق، اعلانات، فهرست موجودی عوامل بیماری‌زا، شیوه‌های اطلاع‌رسانی تصادفی و رویه‌های اضطراری است.»

اما نگرانی‌های اشاره‌شده در اسناد دیپلماتیک چقدر غیرمعمول بود؟ پاسخ این است که اتفاق پیش می‌آید. در سال ۲۰۱۴، شیشه‌های نمونه‌ی فراموش‌شده‌ی آبله در یک جعبه کارتن در مرکزی پژوهشی در نزدیکی واشنگتن یافت شد. در سال ۲۰۱۵ ارتش آمریکا به‌جای هاگ‌های مرده، به‌طور اشتباهی نمونه‌های زنده‌ی سیاه‌زخم را به ۹ آزمایشگاه درسرتاسر این کشور و پایگاهی نظامی در کره‌ی جنوبی ارسال کرد.

در شمار بالایی از آزمایشگاه‌های واقع در مقیاس پایین‌تر BSL، تفاوت‌هایی در استاندارهای ایمنی وجود دارد و به بسیاری از نقض‌های کوچک‌تر اصلا در اخبار اشاره‌ای نمی‌شود. اما تعداد آزمایشگاه‌هایی که استاندارد سطح ۴ ایمنی زیستی را به‌کارمی‌گیرند، نسبتا اندک است. هرچند هیچ فهرست معتبری برای شمارش وجود ندارد، ویکی‌پدیا تعداد این آزمایشگاه‌ها را در سرتاسر جهان بیش از ۵۰ می‌داند که آزمایشگاه ویروس‌شناسی ووهان یکی از آن‌ها محسوب می‌شود.

آزمایشگاه‌های مخصوص سطح ۴ ایمنی زیستی باید با مشخصات فنی بسیار بالا ساخته شوند؛ زیرا آن‌ها با خطرناک‌ترین عوامل بیماری‌زای شناخته‌شده برای علم سروکار دارند. درنتیجه معمولا سوابق ایمنی مناسبی دارند و از این‌رو هرنوع نگرانی درباره‌ی رویه‌های هرکدام از این مراکز به‌شدت برجسته خواهد بود.

پیش‌تر ادعاهایی درباره‌ی درز ویروس از آزمایشگاه وجود نداشت؟

به‌محض آنکه ویروس کرونا جدید ظهور کرد، گمانه‌زنی‌هایی اغلب از سوی افراد بی‌اطلاع درباره‌ی منشاء آن مطرح شد. یک تئوری اینترنتی که در ماه ژانویه به‌طور گسترده منتشر شد، اشاره می‌کرد که ویروس ممکن است به‌عنوان سلاح بیولوژیک در آزمایشگاه مهندسی شده باشد. دانشمندان این ادعا را به‌طور مکرر رد و با انجام پژوهش‌های مختلف، منشاء حیوانی ویروس کرونا -به احتمال فراوان خفاش‌ها- را تعیین کرده‌اند.

ویروس‌ها را می‌توان برای اهداف پژوهشی علمی بنیادی مهندسی کرد. به‌عنوان مثال، مطالعات افزایش عملکرد ممکن است توانایی پاتوژن را در بیماری‌زایی بهبود دهد تا دانشمندان به‌واسطه‌ی آن، امکان جهش ویروس‌ها را در آینده بررسی کنند. اما مطالعه‌ای از دانشمندان آمریکایی درباره‌ی ژنوم ویروس کرونا که در ماه مارس منتشر شد، هیچ نشانه‌ای از مهندسی را پیدا نکرد. کریستین اندرسون، نویسند‌ی همکار پژوهش از مؤسسه‌ی پژوهشی اسکریپس در آن زمان گفت:

با مقایسه‌ی داده‌های توالی ژنوم موجود برای سویه‌های شناخته‌شده ویروس کرونا، می‌توانیم قاطعانه بگوییم که سارس ۲ (SARS-CoV-2) ازطریق فرآیندهای طبیعی به‌وجود آمده است.

بیشتر درباره ویروس کرونا بخوانید:

ویروس کرونا جدید به احتمال فراوان از خفاش‌ها منشاء گرفته است

پس از رد آن شایعه‌ی اولیه، اکنون ادعای انتشار ویروس طبیعی از آزمایشگاه مطرح شده است. نزدیکی بازار غذای دریایی ووهان، کانون اصلی انتشار ویروس به دست‌کم دو مرکز تحقیقاتی مخصوص انجام پژوهش روی بیماری‌های عفونی، محرک گمانه‌زنی‌ها درباره‌ی ادعای جدید بوده است. اینکه مرکز ویروس‌شناسی ووهان روی ویروس‌های کرونای خفاش پژوهش می‌کرده، امری آشکار بوده است. این مطالعات به‌کلی قانونی بود و نتایجش در نشریات بین‌المللی منتشر می‌شد و انجام آن‌ها باتوجه به تجربه‌ی چین با شیوع سارس در اوایل دهه‌ی ۲۰۰۰، موضوعی غافل‌گیرکننده نیست.

اما اکنون هیچ شواهدی در دست نیست که نشان دهد، مرکزی پژوهشی در ووهان، منبع ویروس کرونا جدید بوده است. روز پنجشنبه، ژائو لیجیان، سخنگوی وزارت خارجه‌ی چین با برگزاری کنفرانسی مطبوعاتی به خبرنگاران گفت مقام‌های سازمان بهداشتی «چندین بار اعلام کرده‌اند هیچ شواهدی وجود ندارد که بیانگر ساخت ویروس کرونا جدید در آزمایشگاه باشد.» با این حال، پرزیدنت ترامپ که واکنش دولتش به دنیاگیری ویروس کرونا با انتقادهایی همراه بوده است، به‌تازگی گفت دولت آمریکا تئوری منشاء آزمایشگاهی ویروس کرونا را بررسی می‌کند.

چین بارها به نداشتن شفافیت در مراحل اولیه‌ی شیوع کووید ۱۹ متهم شده است. مایک پمپئو، وزیر خارجه‌ی ایالات متحده چندی پیش گفت پکن باید درباره‌ی آنچه می‌داند، صادق باشد. درمیانه‌ی جنگ لفظی بین دو کشور، پژوهش‌های علمی برای ردیابی منشاء ویروس کرونا جدید همچنان دردست انجام است.