بررسی پتانسیل‌های احتمالی رقابت جهانی استارتاپ‌های ایرانی
اکوسیستم استارتاپی ایران در سال‌های اخیر و با پیشرفت‌های صورت‌گرفته در زمینه‌های زیرساخت، دانش فنی و تجربه‌ی کسب‌وکاری، روند رو به رشدی را از خود نشان داده است. اگرچه برخی از کارشناسان، نگرانی‌هایی در مورد حباب امیدواری به این شرکت‌ها و همچنین مشکلات درآمدی و جذب سرمایه‌ی آنها در دوران تحریم دارند، این بازیگران جوان (که برخی از آنها به سن بلوغ نزدیک می‌شوند)، با قدرت به کار خود ادامه می‌دهند. شاید امید به آینده و تلاش برای بهبود فضای کسب‌وکار توسط نیروهای داخلی، موتور محرکه‌ای باشد که در دوران بحران اقتصادی نیز هنوز این شرکت‌های نوپا را به حرکت روبه‌جلو تشویق می‌کند.
به‌هرحال با تمام چالش‌های موجود بر سر راه استارتاپ‌ها، تعدادی از این شرکت‌های نوپا توانسته‌اند در بازار داخلی رشد مناسبی از خود نشان دهند. آنها در بخش‌های جذب سرمایه، جذب مشتری و تربیت نیروی انسانی به موفقیت‌های زیادی دست یافته‌اند. پیشرفت‌های این کسب‌وکارها در برخی اوقات به حدی بوده که سودای حضور در بازارهای جهانی و رقابت با غول‌های صنعت را در ذهن آنها انداخته است. در این میان، بررسی توانایی این شرکت‌ها برای رقابت با شرکت‌های کوچک و بزرگ خارجی، خالی از لطف نیست. رقابتی که می‌تواند در دو جبهه صورت بگیرد. یکی از این جبهه‌ها، ورود به بازارهای جدید جهانی است و دیگری، حفظ بازار ایران، در صورت ورود استارتاپ‌های خارجی به کشور خواهد بود.
نکته‌ی قابل توجه این است که قطعا استارتاپ‌های ایرانی و هر شرکت نوپای فعال در کشورهای در حال توسعه، برای رقابت با غول‌های فناوری نیاز به منابعی چندین برابر منابع کنونی دارند. در نتیجه، مقایسه‌ی این شرکت‌ها برای رقابت با شرکت‌های به‌بلوغ‌رسیده‌ی جهانی در مقیاس جهانی، کاری بیهوده است. به‌عنوان مثال قطعا سرویس‌های اشتراک ویدیوی ایرانی، توانایی رقابت در سطح جهانی با یوتیوب را ندارند. ما در در این مقاله‌ی زومیت، قصد داریم تحلیلی کلی از وضعیت شرکت‌های بزرگ جهانی و پتانسیل ورود ایرانی‌ها به بازار آن شرکت‌ها داشته باشیم. در مقالات بعدی، فرصت‌ها و چالش‌های این رقابت احتمالی را از زبان مدیران و سخنگویان استارتاپ‌های ایرانی بررسی می‌کنیم.
زمینه‌های رقابت
با نگاهی کلی به استارتاپ‌های تقریبا موفق داخلی، می‌توانیم چند زمینه‌ی فعالیت را به‌عنوان زمینه‌های اصلی آنها مشخص کنیم. خرده‌فروشی، حمل‌ونقل و تاکسیرانی، تبلیغات و اشتراک ویدیو، از زمینه‌هایی هستند که نمونه‌های موفق داخلی در آنها فعالیت دارند. استارتاپ‌هایی همچون دیجیکالا، بامیلو، اسنپ، تپسی، الوپیک، ای‌نتورک، عدد، آپارات و فیلیمو از نمونه‌هایی هستند که به عقیده‌ی نگارنده، در جذب مشتری داخلی، سرمایه‌گذار و پرورش استعداد لازم و تامین منابع برای فعالیت طولانی‌مدت، در زمینه‌های فوق، عملکرد مناسبی داشته‌اند.
با نگاهی به زمینه‌های بالا و شرکت‌های گفته‌شده، به این نتیجه‌ی کلی می‌رسیم که برای موفقیت در بازارهای کوچک و کشورهای درحال توسعه مانند ایران، نیازی به ایدههای آن‌چنان نایاب نیست و تنها با کلون کردن (تقریبا معادل کپی کردن) ایدههای موفق خارجی و اجرای صحیح آنها بسته به بازار هدف، میتوان سهم مناسبی از مشتریان را جذب کرد. به‌همین دلیل، برای هر یک از استارتاپ‌های موفق داخلی، میتوان نمونه‌های بزرگ بین‌المللی را مثال زد.
برای شروع مقایسه‌ی این دو دنیای متفاوت، بهتر است نگاهی آماری به استارتاپ‌های بالغ جهانی داشته باشیم. مطالعه‌ی آماری این شرکت‌ها و اطلاع از وضعیت رقابت در سطح جهانی، زمینه را برای کشف منابع مورد نیاز برای رقابت احتمالی با این شرکت‌ها فراهم می‌کند.
اشتراک ویدیو
یکی از پرطرفدارترین زمینه‌های فعالیت استارتاپ‌ها در دوران کنونی، سرویس‌های اشتراک ویدیو مانند یوتیوب هستند. یوتیوب در حال حاضر بزرگترین سرویس اشتراک ویدیو در جهان است که ماهانه بیش از ۱.۸ میلیارد کاربر آنلاین دارد. این سرویس آنلاین در هر دقیقه میزبان ۳۰۰ ساعت ویدیو با کیفیت HD است و در حال حاضر، بیش از یک میلیارد و سیصد میلیون ویدیو در آن آپلود شده است. پرطرفدارترین کانال ویدیو در این شبکه، بیش از ۶۰ میلیون عضو دارد که درآمد ۱۲ میلیون دلاری را در سال ۲۰۱۵ برای تهیه‌کننده‌ی آن به همراه داشته است.
یوتیوب ماهانه بیش از ۱.۸ میلیارد کاربر آنلاین دارد
از لحاظ درآمد، آمار دقیقی از درآمد کسب‌شده از تبلیغات در این شبکه منتشر نشده است. در واقع، شرکت مادر یوتیوب یعنی آلفابت، آمار درآمدی آنها را به‌صورت دقیق منتشر نکرده و آمارهای موجود، تخمین‌های شرکت‌های واسط مانند بیزینس اینسایدر هستند. طبق یکی از همین آمارهای غیر رسمی، درآمد یوتیوب در سال ۲۰۱۵ به ۸ میلیارد دلار رسیده که نسبت به سال ۲۰۱۰، رشد ۸ برابری داشته است.
به‌هرحال ِYoutube از هر لحاظ به پیشگام صنعت اشتراک محتوای ویدیویی تبدیل شده است. آنها دومین موتور جستجوی پرطرفدار در جهان هستند و با وجود مسدود بودن در برخی کشورهای جهان، هنوز به رشد خود ادامه داده و در جذب کاربر جدید موفق هستند.
آپارات را میتوان بزرگترین سرویس اشتراک ویدیو در ایران دانست که در سال‌های اخیر نیز با توسعه‌ی زیرساخت و تسهیل فرآیندها، موفق به کسب سهم مناسبی از بازار و جذب تولیدکنندگان بسیار شده است. روندی که آپارت در پیش گرفته است، باعث شده تا کانال‌های فعال داخلی به شدت به تولید و اشتراک محتوا در این شبکه علاقه‌مند شوند. در این میان، فیلترینگ یوتیوب نیز در افزایش محبوبیت آپارات بی‌تاثیر نبوده است. کاربر ایرانی ترجیح می‌دهد محتوای مورد نیاز خود را از وب‌سایتی داخلی و بدون محدودیت مشاهده کند تا اینکه زحمت تغییر آی‌پی و موارد دیگر را به جان بخرد.
بهبود کیفیت محتوا در آپارات و توسعه‌ی زیرساخت‌ها، این سرویس را به موفقیت‌های نسبی رسانده است
در واقع، بهبود کیفیت محتوای منتشرشده در آپارات و افزایش کانال‌های اختصاصی با محتوای ارزشمند در آن، کاربر ایرانی را مجاب کرده که میتوان بدون زحمت، به محتوایی جذاب و مفید در بخش ویدیو دست یافت. علاوه بر آن، بهبود خدمت‌رسانی به کسب‌وکارها و ارائه‌ی سرویس‌هایی همچون پخش زنده و تبلیغ ویدیویی، تخفیف ترافیک مصرفی و پیشنهادهای هوشمندانه‌ی محتوایی باعث شده تا تولیدکنندگان نیز به فعالیت بیشتر در این شبکه تشویق شوند.
در اینجا به سؤال اصلی خود یعنی توانایی رقابت سرویس‌هایی همچون آپارات با غول‌های بزرگ مانند یوتیوب می‌رسیم. نکته‌ی بدیهی این است که قطعا سرویس‌های ایرانی به‌خاطر محدودیت‌های منابع (مالی، انسانی، زیرساختی) توانایی رقابت با شرکتی را که زیرمجموعه‌ی آلفابت است، نخواهند داشت.
خرده‌فروشی
دیجیکالا را همیشه میتوان به‌عنوان مثالی موفق در زمینه‌ی خرده‌فروشی آنلاین، بیان کرد. شرکت‌های رقیب فعال در این زمینه نیز در سال‌های اخیر در کنار دیجیکالا ظهور کرده‌اند که از بزرگترین آنها میتوان بامیلو را مثال زد. در مورد شرکت‌های بزرگ خارجی در این حوزه، قطعا مثالی بهتر از آمازون به ذهن هیچ‌کس نمی‌رسد. دومین شرکت یک تریلیون دلاری جهان در جایگاهی است که نه تنها استارتاپ‌های ایرانی، بلکه بزرگترین شرکت‌های جهان مانند والمارت نیز توانایی دسترسی به آن را ندارند.
از لحاظ آماری، Amazon درآمد سالانه‌ی بیش از ۱۷۰ میلیارد دارد و آخرین آمارها، تعداد کارمندان این شرکت را بیش از ۵۰۰ هزار نفر عنوان می‌کنند. این شرکت آمریکایی کالاهای خریداری‌شده را تقریبا به تمامی کشورهای جهان ارسال می‌کند و به‌نوعی، در حال تبدیل شدن به منبع اصلی خرید آنلاین برای تمامی کالاها است.
آمازون بیش از ۵۰۰ هزار کارمند و ۱۷۰ میلیارد دلار درآمد دارد
اما آمارهای خیره‌کننده‌ی آمازون باعث نمی‌شود که پتانسیل رشد و موفقیت در حوزه‌ی خرده‌فروشی آنلاین، نادیده گرفته شود. تیم‌های بین‌المللی با کمی خلاقیت، می‌توانند زمینه‌های خاصی برای فعالیت خود انتخاب کنند و با تمرکز روی آنها در خرده‌فروشی، به رقیبی جدی برای آمازون تبدیل شوند. به‌عنوان مثال یک فروشگاه آنلاین پوشاک که به‌طور اختصاصی در خاورمیانه فعالیت می‌کند، می‌تواند رقیبی جدی برای آمازون در این حوزه تبدیل شود.
دیجیکالا و بامیلو، شرکت‌هایی با مدل کسب‌وکاری آمازون هستند که در بازار ایران، به موفقیت‌های قابل توجهی دست پیدا کرده‌اند. اگرچه این شرکت‌ها فعالیتی جدی در بازارهای جهانی نداشته‌اند، اما نوع جذب سرمایه و توسعه‌ی کسب‌وکار آنها نشان می‌دهد که پتانسیل این حرکت را در خود می‌بینند. مدیران این استارتاپ‌ها در بدترین حالت می‌توانند بازاراهای منطقه‌ای مانند خاور میانه را به‌عنوان پتانسیلی مناسب ببینند. بازاری که به‌خاطر تقارب فرهنگی و امکان خدمت‌رسانی سریع‌تر و تحویل مناسب‌تر کالا، می‌تواند زمینی مناسب برای بازی ایرانی‌ها باشد.
دیجیکالا راهکارهای زیادی را برای بهبود خرده‌فروشی آنلاین توسعه داده است
امیرحسن موسوی مدیر روابط‌عمومی دیجیکالا در مصاحبه‌ای با زومیت در مورد پتانسیل‌های رقابت این شرکت با رقبای خارجی، نکات قابل توجهی را ارائه کرد. او معتقد است آنها در حال حاضر نیز رقابتی نسبی با شرکت‌های خارجی دارند و فعالیت راکت اینترنت در ایران و سرمایه‌گذاری‌های بزرگ این شرکت آلمانی، به‌نوعی رقابت را برای دیجیکالا جهانی کرده است. موسوی در ادامه به این نکته اشاره می‌کند که آشنایی با منطقه‌ی خاورمیانه، چالش‌های لجستیکی، راهکارهای پرداختی و موارد دیگر که دیجیکالا در مسیر توسعه آنها را بهبود داده، پتانسیل لازم برای رقابت‌های احتمالی با بازیگران خارجی را در این شرکت ایجاد کرده است.
مدیر روابط عمومی دیجیکالا معتقد است در صورت ورود بازیگران بزرگی همچون آمازون به ایران نیز این شرکت توانایی رقابت را خواهد داشت؛ چرا که اعتماد مشتریان، زیرساخت‌های لجستیکی، آشنایی بهتر با فرهنگ خرید ایرانی و راهکارهای بهینه‌سازی‌شده‌ی پرداخت، آنها را چند قدم جلوتر از رقبای خارجی قرار خواهد داد. البته در مورد پیشنهاد احتمالی شرکت‌های خارجی مبنی بر خرید یا ادغام دیجیکالا، اظهار نظر مشخصی وجود ندارد و برای پاسخ قطعی، نیاز به بررسی کامل زمانی و موقعیتی آن پیشنهاد احتمالی و همچنین اجماع در هیئت مدیره و سهامداران است.
موسوی در ادامه‌ی صحبت‌هایش گفت:
دیجیکالا برای ورود به بازارهای منطقه‌ی غرب آسیا و شمال آفریقا برنامههایی جدی دارد و مرحله‌ی تحقیق برای ورود به بازارهای خارجی آغاز شده است.
در همین راستا، مصاحبه‌ای هم با مدیر مارکتینگ بامیلو یعنی آرمان فرجزاده داشتیم و نظرات او را در مورد پتانسیل‌های رقابت جهانی جویا شدیم. فرجزاده در مورد ورود بامیلو به بازارهای جهانی گفت:
برای ورود به بازارهای خارجی، اگر مقدمات درگاه پرداخت و انتقال پول حل بشود، بامیلو شرایط را برای فروش کالای ساخت ایران در کشورهای همسایه مساعد می‌بیند.
تاکسیرانی و حمل‌ونقل
تاکسیهای آنلاین در یکی دو سال اخیر با استقبال خوبی از طرف کاربران ایرانی روبرو شده‌اند. انواع این سرویس‌ها با نام‌های مختلف و مدل‌های درآمدی تقریبا مشابه، در ایران فعالیت می‌کنند. در این میان، دو استارتاپ اسنپ و تپسی در حوزه‌ی تاکسیرانی و استارتاپ الوپیک در حوزه‌ی خدمات حمل‌ونقل، جایگاه مناسبی در بازار پیدا کرده‌اند. در مورد نمونه‌های خارجی این استارتاپ‌ها، هیچ مثالی بهتر از اوبر نمی‌توان یافت.
Uber از سال ۲۰۰۹ فعالیت خود را شروع کرد و در حال حاضر، در بیش از ۸۰ کشور جهان فعال است. تعداد راننده‌های در حال فعالیت در این سرویس، حدود ۲ میلیون نفر گزارش شده و آخرین آمارها، درآمد این شرکت را بیش از ۵ میلیارد دلار بیان می‌کنند. در این میان، رقبای اوبر در کشورهای مختلف به سرعت در حال ظهور هستند. به بیان دیگر، اوبر بر خلاف یوتیوب و آمازون نمی‌تواند خود را پیشگام بلامنازع جهانی بداند؛ اما به‌هرحال از لحاظ تعداد شرکت‌های محل فعالیت، به آمار خوبی دست پیدا کرده است.
استارتاپ‌های ایرانی فعال در حوزه‌های مشابه، پس از گذراندن دورانی دشوار در زمینه‌ی قانون‌گذاری و تثبیت حضور در بازار، امروز به ثباتی نسبی رسیده‌اند. آنها در روزهای اولیه و با معرفی سرویس‌های خود با استقبال بالای مردم مواجه شدند و به تعریفی، نتایج تحقیقاتشان در مورد پتانسیل‌های این بازار در ایران، به بار نشست. اما چالش اصلی از طرف شرکت‌های سنتی و همچنین سازمان‌های قانون‌گذار ایجاد شد که البته برای هر استارتاپ ساختارشکن قابل پیش‌بینی است. اوبر نیز در کشورهای متعدد با مشکلات قانون‌گذاری روبرو است و حتی در بسیاری از کشورها، فعالیت آن ممنوع قلمداد می‌شود.
امروزه تاکسی و پیک آنلاین به جزء جدانشدنی زندگی ایرانی‌ها تبدیل شده‌اند
به‌هرحال امروزه تاکسی و پیک آنلاین به جزئی جدانشدنی از زندگی ایرانیان تبدیل شده‌اند. همین موفقیت سریع باعث شده تا زمزمه‌هایی از تمایل مالکان این استارتاپ‌ها به حضور در بازارهای بین‌الملیی (حداقل خاورمیانه) به گوش برسد.
شهرام شاهکار، مدیر ارشد اجرایی اسنپ در مصاحبه‌ای با زومیت در مورد فعالیت‌های این شرکت و تمایل آنها برای حضور در بازارهای بین‌المللی صحبت کرد. او آمار شهرهای محل فعالیت اسنپ را ۶۰ عدد اعلام کرده و به این نکته اشاره می‌کند که از ۱.۵ میلیون سفر روزانه که در تاکسیهای آنلاین انجام می‌شود، حدود ۸۵ درصد از آن در اختیار اسنپ است. از لحاظ تعداد رانندگان فعال در اسنپ نیز آمار ۷۰۰ هزار نفر از طرف این شرکت اعلام شد.
مدیر ارشد اجرایی اسنپ در پاسخ به سؤالی در مورد فعالیت برون‌مرزی این شرکت می‌گوید:
چشم‌اندازی که برای اسنپ در نظر گرفته شده است و مسیر رشد این سامانه نشان می‌دهد که دیر یا زود خبر فعالیت آن را خارج از مرزهای ایران و در کشورهای منطقه خواهیم شنید.
اسنپ چشم‌اندازی جدی برای ورود به بازارهای جهانی دارد
شاهکار در پایان در مورد چالش‌های احتمالی ورود رقبای خارجی به ایران نیز به این نکته اشاره می‌کند که اعتماد کاربران به سرویس‌های آنها، دلگرمی لازم برای انتخاب شدن اسنپ از بین چند تاکسی اینترنتی را دوچندان کرده است. البته در صورت پیشنهاد خارجی‌ها مبنی بر ادغام یا خرید، اسنپ نیز مانند هر شرکت دیگر پیشنهادها را بررسی کرده و بهترین تصمیم را جهت ایجاد ارزش برای سهامداران اتخاذ خواهد کرد.
با یک بررسی کلی از شرایط گفته‌شده، میتوان به دشواری رقابت با شرکت‌های خارجی پی برد. در این میان، امیدواری بازیگران بزرگ ایرانی برای رقابت، ستودنی است. آنها با تمام چالش‌های موجود، پس از موفقیت در بازار داخلی، برنامههایی برای عبور از مرزها در سر دارند که البته چالش‌های متعددی در پیش روی آنها قرار می‌دهد. در مطلب بعدی سعی می‌کنیم با مصاحبه با دیگر فعالان اکوسیستم استارتاپی ایران، فرصت‌ها و چالش‌های این رقابت بین‌المللی را بیشتر بررسی کنیم.