اصول صحیح تعویض دنده خودرو؛ چگونه دنده کشی کنیم؟

در رانندگی، راننده باید کار سبک و سنگین کردن دنده (تعویض دنده) را انجام دهد. در نظر داشته باشید که این اصول برای خودروهای دارای گیربکس دستی صادق است و درباره گیربکس‌های اتوماتیک که امکان تعویض دستی دنده وجود ندارد، تنها آشنایی با حالات مختلف گیربکس کافی است.

گرفتن دسته‌دنده از اصول اولیه رانندگی حرفه‌ای به‌شمار می‌رود، پس دسته‌دنده را مانند شکل در دست بگیرید. دنده‌هایی که از شما دور هستند (دنده‌‌های ۱، ۳ و ۵) را با کف دست هل دهید و دنده‌هایی که نزدیک شما قرار دارند (دنده‌های ۲، ۴ و عقب) را با ۴ انگشت خود به عقب بکشید. به این نکته توجه کنید که در هیچ شرایطی نباید کتف فرد از صندلی جدا شود.

از روش‌های نامتعارف هنگام تعویض دنده استفاده نکنید و همیشه و در همه حال به‌خاطر داشته باشید که خودرو با کدام دنده در حال حرکت است و در هر لحظه از وضعیت دنده خودرو مطلع باشید. شاید این مطلب ساده به‌نظر بیاید؛ اما زمانی‌که فرد با سرعت رانندگی می‌کند، تمام این موارد حیاتی هستند.

هر دنده‌ای، دامنه حرکت و سرعت مؤثری دارد که به دامنه دور پیشرانه آن خودرو بستگی دارد. هرچه دور پیشرانه بیشتر باشد، خودرو سریع‌تر می‌تواند به نقطه تعویض دنده برسد. در بین سرعت‌های کاربردی پیشرانه، دامنه مؤثری وجود دارد که به آن «دامنه نیرو» می‌گویند. این بازه جایی است که سریع‌ترین سرعت‌گیری در آن انجام می‌شود. اغلب جعبه‌دنده‌ها به نحوی طراحی شده‌اند که بازه‌های مشترک نیرو در دنده‌های مختلف فراهم می‌شود. نگاهی به شکل زیر بیندازید.

برای مثال در قسمتی که بین دنده‌های یک و دو مشخص شده، بهترین بازه برای تعویض دنده است که در بیشتر مواقع دقیقا قبل از بازه خطر دور پیشرانه در خودروهای مختلف است که اغلب با رنگ قرمز مشخص می‌‌شود.

تعویض دنده‌ نرم درواقع یکی از اساسی‌ترین روش‌هایی است که بسیاری از رانندگان (حتی رانندگانی که در مسابقات شرکت می‌کنند)، از آن کاملا اطلاع ندارند و درواقع از انجام‌دادن آن در هنگام رانندگی ناتوان هستند. نرم تعویض‌کردن دنده نه‌تنها به کاهش استرس رانندگی و سرنشینان کمک می‌‌کند؛ بلکه باعث افزایش عمر جعبه‌دنده و فشار کمتر به آن می‌شود و از انتقال وزن ناخواسته به قسمت جلوی خودرو جلوگیری می‌کند.

تنظیم دور پیشرانه یا Rev Matching چیست؟ اجازه دهید مثالی بزنیم تا موضوع بهتر روشن شود. شما با دنده سه در حال حرکت هستید و پیشرانه روی ۳،۰۰۰ دوربردقیقه کار می‌کند. اگر با همان سرعت به دنده دو بروید، دور پیشرانه تا نزدیکی ۵،۰۰۰ دوربردقیقه بالا می‌آید. شما باید این فاصله را با گاز‌دادن (زمانی‌که جعبه‌دنده درگیر نیست) پوشش داده و پا را از روی کلاچ بردارید. با این روش، شما این اجازه را به خودرو نمی‌‌دهید که از ترمز موتوری استفاده کند و به اصطلاح برخی رانندگان قدیمی از کله‌کردن خودرو جلوگیری خواهید کرد.

همان‌طورکه خود در رانندگی شهری نیز با آن مواجه شده‌اید، تعویض دنده برای سبک‌کردن آن (به‌عنوان مثال از دنده یک به دنده دو)، به‌مراتب راحت‌تر و کم‌دغدغه‌‌تر از سنگین‌کردن آن است. کافی است دنده‌ها را در حداکثر دامنه نیرویی خود تعویض و کمی با بازی‌کردن با پدال گاز، دور پیشرانه را برای دنده بعدی آماده کنید تا امکان تعوض دنده در حداقل زمان فراهم شود. شایان ذکر است که در مسابقات، دنده‌ها تا نهایت دامنه نیروی خود (دقیقا قبلا از رد لاین یا خط قرمز دور پیشرانه) تعویض می‌شوند.

شما در دو حالت دنده را سنگین می‌کنید:

• خودرو با دور موتوری کمتر از بازه اعمال نیروی موردنیاز راننده در حال حرکت است (در اصطلاح سنتی دنده مُرده).
• به پیچی نزدیک شده‌اید و سرعت خودرو زیاد است و حین ترمزگیری احتیاج به دنده سنگین‌‌تر برای عبور از پیچ دارید.

در حالت اول که تکلیف مشخص است و با تنظیم دور ساده پیشرانه به‌شرح زیر به دنده سنگین‌تر می‌روید:

• خودرو با دنده سه در حال حرکت است.
• پا را روی کلاچ می‌گذارید.
• دنده را از سه به دو می‌آورید.
• با فشردن پدال گاز، دور پیشرانه را به میزان هماهنگی می‌رسانید.
• پا را از روی کلاچ بر می‌دارید.

در حالت دوم کمی اوضاع پیچیده‌تر است. ابتدا وضعیت موجود را بررسی می‌کنیم. راننده با سرعت (حرکت روی محدوده) نزدیک پیچ می‌شود و در دنده سه ترمز می‌گیرد و به دنده دو می‌رود و پا را به‌آرامی از روی کلاچ برمی‌دارد. به‌دلیل استفاده خودرو از ترمز موتوری، وزن بیش‌از‌پیش به جلو منتقل و وارد پیچ می‌شود و به‌دلیل توزیع وزن نامناسب، احتمال بیش‌فرمانی (سرخوردن عقب خودرو) بسیار افزایش می‌یابد و... .

اگر هنوز به مهارت کامل شبیه راننده‌های حرفه‌ای دست پیدا نکرده‌اید، در ابتدا از رانندگی با سرعت زیاد پرهیز کنید و قبل از پیچ سرعت را به حد مناسب برسانید و سپس دنده را سنگین کنید و با تنظیم دور ساده پیشرانه به دنده سنگین‌تر بروید؛ اما این فرایند در دنیای حرفه‌ای امکان‌پذیر نیست و فرایندی زمان‌گیر است که به شما اجازه استفاده از تمام پتانسیل شتاب‌گیری را در مسیر نمی‌دهد.

حال، قصد داریم شیوه تعویض دنده حرفه‌ای را در شرایط مشابه قبل بررسی کنیم که روش پاشنه‌پنجه (Heel and Toe) نامیده‌ می‌شود (انتخاب دنده‌ها به‌منظور فهم بهتر و صرفا نمونه است):

۱. شتاب‌گیری با دنده سه

۲. به پیچ نزدیک می‌شویم و در نقطه ترمزگیری، شتاب‌گیری منفی (ترمز) می‌کنیم.

۳. دور پیشرانه و سرعت به‌حدی رسیده که می‌توان دنده را کاهش داد. اکنون پاشنه پای راست خود را با حفظ پنجه پا روی ترمز و چرخش در مچ به سمت پدال گاز می‌بریم و کلاچ را می‌فشاریم.

۴. پدال گاز را با پاشنه می‌فشاریم تا دور پیشرانه به‌حد تنظیم برسد.

۵. به دنده دو می‌رویم.

۶. اکنون هم‌زمان پاشنه پای راست و پای چپ را از روی پدال‌های گاز و کلاچ برمی‌داریم.

۷. اکنون اگر ترمزگیری همچنان احتیاج بود که وضعیت فشرده پدال ترمز را حفظ می‌کنیم؛ در‌غیر‌این‌صورت، باز‌هم شتاب‌ می‌گیریم و از پیچ عبور می‌کنیم.

شما هم‌اکنون بدون ازدست‌دادن زمان و افزایش طول فاصله ترمزگیری و مهم‌تر از آن درگیر‌کردن ترمز موتوری و درنهایت برهم‌زدن تعادل خودرو، دنده را سنگین کرده‌اید. در نظر داشته باشید که این روش در برخی موارد به‌صورت ترتیبی برای چند دنده استفاده می‌شود (از پنج به چهار و از چهار به سه و...). این روش خیلی ساده نیست؛ اما با تمرین‌کردن می‌توانید در آن به مهارت برسید.

تعویض دنده نرم اولین مهارت اصلی است که هر راننده‌ای باید یاد بگیرد و سایر مهارت‌های موردنیاز مهارت کنترل فرمان و کلاچ است. دنده‌ها را می‌توان به بالا یا پایین تغییر داد. این ارتباطی با جهت حرکت اهرم تعویض دنده ندارد و بدان‌معنی است که شما اهرم را می‌توانید به دنده سبک (چهار یا پنج) یا دنده سنگین (یک یا دو) تغییر دهید.

قانون اصلی این است که هنگام نیاز به قدرت مناسب، راننده با‌‌‌توجه‌‌‌به شرایط با افزایش و کاهش سرعت خودرو ازطریق تعویض دنده این کار را انجام می‌دهد. به‌عنوان مثال، هنگام بالارفتن از تپه یا کشیدن بار با سرعت کم، راننده جعبه‌دنده را در دنده پایین یا سنگین قرار می‌دهد. دنده‌ها میزان قدرت موجود در پیشرانه را تعیین می‌‌کنند.

راننده باید برای انجام صحیح تعویض دنده، از محدوده مناسب دور پیشرانه و سرعت خودرو اطلاع داشته باشد. دنده یک بیشترین قدرت کششی، اما کمترین پتانسیل را برای سرعت فراهم می‌‌کند، درحالی‌که دنده پنج کمترین قدرت کششی و بیشترین دامنه سرعت را ارائه می‌دهد. جدول زیر محدوده سرعت و دور مناسب برای تعویض دنده به بالا یا پایین را نشان می‌دهد:

در جعبه‌دنده‌های دستی، این راننده است که کنترل کامل جعبه‌دنده و انتخاب دنده‌ها را برعهده دارد و برخلاف نمونه‌های ترتیبی می‌تواند بدون رعایت ترتیب، دنده‌ها را تعویض کند. برای مثال، در جعبه‌دنده دستی می‌توان مستقیما از دنده یک به دنده سه رفت یا برعکس از دنده پنج به دنده سه یا دو آمد. حال سؤالی که پیش می‌آید، این است: آیا چنین کاری باعث صدمه‌زدن به جعبه‌دنده یا سایر قطعات می‌شود؟

اگر بخواهیم بدون رعایت ترتیب از یک دنده سنگین به دنده‌های سبک‌تر برویم، چنانچه در لحظه تعویض دنده دور پیشرانه بالا باشد، به‌دلیل همخوان‌نبودن سرعت چرخ‌ها و دور پیشرانه، هنگام درگیر‌شدن کلاچ به خودرو ضربه وارد می‌شود. این اتفاق ساییدگی خفیف صفحه‌کلاچ را به‌دنبال دارد و در بلندمدت می‌تواند عمر این قطعه را کاهش دهد.

در حالت برعکس یعنی تعویض از دنده سبک به دنده سنگین نیز، این مسئله صادق است و درصورتی‌که دنده انتخابی با دور پیشرانه و سرعت خودرو هماهنگی نداشته باشد، فشار زیادی به سیستم انتقال قدرت وارد می‌شود و حتی ممکن است در برخی موارد شدید، چرخ‌ها قفل و خودرو از تعادل خارج شود.

شروع حرکت با دنده دو هم یکی دیگر از عواملی است که سبب استهلاک بیشتر صفحه‌کلاچ و فشار زیاد به خودرو می‌شود. در حالت کلی، همواره باید بین سرعت خودرو، دور پیشرانه و دنده انتخاب‌شده تناسب وجود داشته باشد. اگر یکی از این عوامل رعایت نشود، نوعی ناهماهنگی ایجاد می‌شود و پیشرانه یا سیستم انتقال قدرت زیر فشار قرار خواهد گرفت.

درنهایت، باید بگوییم تعویض دنده بدون رعایت ترتیب احتمال فرسایش صفحه‌کلاچ را افزایش می‌دهد و می‌تواند باعث تحمیل فشار مضاعف به سیستم انتقال قدرت و حتی پیشرانه شود. بنابراین، بهتر است همیشه با رعایت ترتیب و بر‌‌‌‌اساس سرعت و دور پیشرانه، مناسب‌ترین دنده را انتخاب کنیم.

کلاچ قطعه‌ای است که هنگام تعویض دنده، جعبه‌دنده را به پیشرانه متصل یا ارتباط این دو را با هم قطع می‌کند. روش کار استفاده از این سیستم هم بسیار راحت است و با فشردن پدال کلاچ زیر پای راننده که در سمت چپ پدال ترمز قرار گرفته، می‌توان سیستم کلاچ را فعال کرد. 

گاهی اوقات ممکن است حین رانندگی کلاچ خودرو مشکل پیدا کند. چه مشکل از پدال کلاچ باشد یا دیسک کلاچ خراب شود، متوجه خواهید شد با فشردن پدال سیستم کلاچ فعال نمی‌شود. گاهی اوقات ممکن است به‌دلیل شکستن قطعه‌ای به نام بلبرینگ یا زغالی‌کلاچ، پدال خراب شود و نتواند در موقعیت اصلی خود قرار گیرد. اگر این اتفاق‌ها رخ دهند، شما به روش همیشگی نمی‌توانید دنده را تعویض کنید.

البته تا زمانی‌که به تعمیرگاه برسید، می‌توانید به رانندگی با خودرو ادامه دهید. رانندگی خودرو مجهز به دنده دستی بدون استفاده از کلاچ کار نسبتا سختی است و می‌تواند آسیب‌های جدی به جعبه‌دنده خودرو وارد کند. این کار را فقط باید در مواقع اضطراری و به‌مدت بسیار کوتاه انجام داد. 

زمانی‌که با خودرو دنده دستی رانندگی می‌کنید و کلاچ خودرو خراب می‌شود، به مسیر خود می‌توانید ادامه دهید و دنده را سبک‌تر کنید. تعویض دنده به دنده بالاتر بدون استفاده از کلاچ کار راحتی نیست و به‌دلیل اینکه از کلاچ برای راحت‌تر‌کردن تعویض دنده استفاده نمی‌شود، باید کمی خشن‌تر رفتار کرد.

گام اول: سرعت خودرو را تا نقطه‌ای افزایش دهید که دنده را باید عوض کنید. این سرعت در هر خودرو متفاوت است. به‌طورکلی، تعویض دنده به بالا بین دورهای ۳،۰۰۰ تا ۳،۵۰۰ دوربردقیقه توصیه می‌شود.

گام دوم: به‌طور هم‌زمان، پای خود را از روی پدال گاز بردارید و دنده را خلاص کنید. زمانی‌که پای خود را از روی پدال گاز برداشته‌اید، فشاری روی جعبه‌دنده وجود ندارد. دسته‌دنده با اندکی تلاش به حالت خلاص درخواهد آمد. اگر برای خلاص‌کردن دنده بیش‌ازحد صبر کنید، ممکن است مجبور شوید دوباره دور پیشرانه را افزایش دهید و بار‌دیگر تلاش کنید.

گام سوم: دسته‌دنده را به موقعیت دنده بعدی (دنده سبک‌تر) ببرید. به‌عنوان مثال، اگر در دنده سه بودید، دسته‌دنده را در موقعیت دنده چهار قرار دهید. درحالی‌که دور پیشرانه کاهش پیدا می‌کند، فشار اندکی به دسته‌دنده وارد کنید. زمانی‌که دور پیشرانه با سرعت جعبه‌دنده یکسان شود، دسته‌دنده به‌راحتی در موقعیت دنده بعدی قرار خواهد گرفت. اگر دسته‌دنده را خیلی محکم فشار دهید، صدای گوشخراشی را از داخل جعبه‌دنده خواهید شنید و اگر فشار خیلی کم باشد، ممکن است موفق نشوید دنده را تعویض کنید.

گام چهارم: سرعت خودرو را تا تعویض دنده بعدی افزایش دهید. به‌محض اینکه دسته‌دنده در موقعیت دنده بعدی قرار گرفت، سریعا با فشردن پدال گاز سرعت خودرو را افزایش دهید. با این روش، می‌توانید دنده خودرو را حین رانندگی بدون استفاده از کلاچ تعویض کنید.

تقریبا همانند تعویض دنده به دنده بالاتر، می‌توانید بدون استفاده از کلاچ هنگام رانندگی دنده را سنگین کنید. چون کلاچ خودرو خراب شده یا استفاده نمی‌شود، با استفاده از پدال گاز می‌توانید تا کاهش سرعت خودرو را کنترل کنید. 

گام اول: با برداشتن پا از روی پدال گاز، سرعت خودرو را کاهش دهید. سرعت خودرو به‌آرامی کم خواهد شد.

گام دوم: زمانی‌که دور پیشرانه بین ۱،۲۰۰ تا ۱،۵۰۰ دوربردقیقه بود، دسته‌دنده را از موقعیت دنده‌ای خارج کنید که در آن قرار دارد. اکنون دسته‌دنده در حالت خلاص قرار دارد. برای این کار، گاهی اوقات باید به‌میزان بسیار کمی هنگام خارج‌کردن دسته‌دنده، پدال گاز را فشار دهید. حدودا فقط یک ثانیه پدال را به‌آرامی فشار دهید تا این فرایند راحت‌تر انجام شود. با این کار، فشار از روی جعبه‌دنده برداشته می‌شود و شما می‌توانید دنده را خلاص کنید.

گام سوم: دور پیشرانه را تا حدود ۳،۰۰۰ دوربردقیقه افزایش دهید. باید دور پیشرانه با آن عددی هماهنگ شود که همیشه در دنده پایین‌تر است. به‌عنوان مثال، اگر در دنده سه هستید و می‌خواهید به دنده دو بروید، حدودا ۱،۲۰۰ دوربردقیقه دنده ۳ برابر با ۲،۵۰۰ دوربردقیقه در دنده دو است.

گام چهارم: دسته‌دنده را به موقعیت دنده پایین‌تر ببرید. با فشار ملایمی آن را در همان حالت نگاه دارید. همانند بزرگ‌کردن دنده، فشار بیش‌از‌حد باعث ایجاد صدا در جعبه‌دنده و فشار کم باعث ازدست‌دادن زمان مناسب برای تعویض دنده خواهد شد.

گام پنجم: اجازه دهید دور پیشرانه کاهش پیدا کند. زمانی‌که سرعت پیشرانه با سرعت جعبه‌دنده در دنده‌ دلخواه هماهنگ شد، دسته‌دنده در موقعیت دنده پایین‌تر جا خواهد گرفت. با استفاده از پدال گاز، سرعت خودرو را حفظ کنید یا بدون فشردن آن اجازه دهید خودرو تا زمان تعویض دنده بعدی سرعتش کمتر شود.

زمانی‌که خودرو متوقف شد، دیگر از این روش نمی‌توانید استفاده کنید. این روش فقط زمانی‌ کاربردی است که در حال حرکت هستید و راهی برای درگیر‌کردن دنده یک بدون استفاده از کلاچ در حالت توقف کامل وجود ندارد. رانندگی با خودرو دنده دستی بدون کلاچ فقط وقتی امکان‌پذیر خواهد بود که خودرو در حال حرکت باشد. اگر خودرو متوقف شده و کلاچ از کار افتاده است، این روش به کار نخواهد آمد. هر از چند گاه یک بار سیستم کلاچ خود را به مکانیک ماهری برای بررسی ببرید تا دچار دردسرهایی مانند رانندگی بدون کلاچ نشوید.

به‌طور طبیعی راننده‌ها در زمان مواجهه با دست‌اندازهای خیابان و به‌ویژه سرعت‌گیرها ترمز می‌‌گیرند و سرعتشان را کم می‌کنند. از یک‌سو، این مسئله به‌دلیل ایمنی در زمان تردد دیگران لازم است و از سوی دیگر، برای سلامتی خودرو و حفظ سیستم تعلیق و شاسی از ضربات وارده لازم است.

این وضعیت شبیه به حالتی است که وزنه بسیار سنگینی را روی کاپوت خودرو گذاشته باشید. وقتی در این حالت با سرعت‌گیر رو‌به‌رو می‌شوید، به‌دلیل وزن زیاد قسمت جلو فشار مضاعفی به سیستم تعلیق وارد می‌شود که در درازمدت می‌تواند به جلوبندی خودرو آسیب برساند. برای پیش‌گیری از این مسئله توصیه می‌شود با ترمز‌گیری پیش از رسیدن به سرعت‌گیر، سرعت خودرو را کاهش دهید؛ اما به‌محض رسیدن به سرعت‌گیرها، پدال ترمز را رها کنید تا بدین‌ترتیب تقسیم وزن خودرو به حالت ایدئال باز گردد و فشار کمتری به جلوبندی خودرو وارد شود.