اقتصاد دیجیتال چیست و چگونه باعث رشد کشورها می‌شود؟

دنیا به‌سرعت به‌سمت دیجیتالی شدن در حرکت است. هیچ‌ بعدی از زندگی بشر نیست که تحت تأثیر دنیای دیجیتال قرار نگرفته باشد و طبیعتا اقتصاد نیز از این قاعده مستثنا نیست. در جهان امروز، ما با شکلی متفاوت از اقتصاد به‌نام اقتصاد دیجیتال رو‌به‌رو هستیم. اینترنت و شبکه‌های مجازی به‌شکل حیرت‌آوری اقتصاد را تحت تأثیر خود قرار داده‌اند؛ به گونه‌ای که امروزه می‌توان گفت هیچ کشوری نیست که بتواند بدون اینترنت اقتصاد خود را اداره کند. حتی کشورهای بسیار فقیر در آفریقا یا کشورهایی جنگ زده مانند افغانستان نیز برای انجام بسیاری از عملیات تجاری خود ملزم به استفاده از ابزار الکترونیک هستند.

در چنین دنیایی لزوم ایجاد زیرساخت‌هایی مناسب برای کشورها از اهمیت بیش‌ازپیش برخوردار خواهد بود. چه بخواهیم و چه نخواهیم، جهان فردا جهان هوش مصنوعی است. این موجی است که خواه ناخواه تمام کشورها را درمی‌نوردد. در این میان کشورهایی برنده خواهند بود که زودتر سوار موج شوند و کشورهایی که تعلل کنند، نخواهند توانست از پتانسیل‌های ایجادشده استفاده‌ی کامل را ببرند.

اقتصاد دیجیتال چیست؟

به زبان ساده اقتصاد دیجیتال «شبکه‌ای جهانی از اقتصاد و فعالیت‌های اجتماعی است که از طریق فناوری اطلاعات مانند اینترنت، موبایل و شبکه‌ها محقق شده است». در اقتصاد دیجیتال دو رکن اساسی وجود دارد:

در دنیای امروز شما هر لحظه در مواجهه با اقتصاد دیجیتال هستید. هنگامی که تاکسی اینترنتی می‌گیرید، هنگامی که از خرده‌فروشی آنلاین خرید می‌کنید، هنگامی که پولی حواله می‌کنید، برای مسافرت بلیت قطار می‌گیرید و حتی هنگامی که برای شریک تجاری‌تان پیامی می‌فرستید، تمام این‌ها را می‌توان در ذیل اقتصاد دیجیتال تعریف کرد. باتوجه به تمام این تفاسیر می‌توان گفت، مرزهای بین اقتصاد سنتی و اقتصاد دیجیتال بسیار کمرنگ شده است؛ به‌طوری‌که امروز نمی‌توان مرز مشخصی بین اقتصاد دیجیتال و غیر دیجیتال قائل شد.

پتانسیل‌های اقتصاد دیجیتال چیست؟

اقتصاد دیجیتال مانند تمام پدیده‌های نوظهور دنیا دارای پتانسیل‌های بالقوه‌ای است که می‌تواند باتوجه به ظرفیت‌های موجود در کشور به فعلیت درآید. خوشبختانه میزان نفود اینترنت و گوشی‌های هوشمند در ایران طی سالیان اخیر رشد چشمگیری داشته است و این رشد، بستری را فراهم آورده که شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌ها بتوانند در آن خدمات خود را ارائه دهند. همچنین وجود متخصصان بسیار زیاد در زمینه‌ی فناوری اطلاعات در کشور به پیشرفت بیش‌ازپیش دراین‌زمینه کمک می‌کند.

پتانسیل اقتصاد دیجیتال آنقدر زیاد است که کشورهایی مانند هند و اندونزی با استفاده از آن توانسته‌اند خود را به رده‌ی اقتصادهای نوظهور ارتقا دهند. همچنین فناوری‌های دیجیتال فرصت مناسبی را در اختیار شرکت‌های بین‌المللی قرار داده است تا بتوانند به بازارهای جهانی دسترسی پیدا کنند و اطلاعات محصولات و خدمات خود را به‌صورت آنلاین در اختیار مشتریان قرار ‌دهند. برای مثال ارزش تجارت کالا از طریق فروشگاه‌های آنلاین علی بابا و آمازون از سال ۲۰۱۲، سالیانه ۳۰ درصد افزایش داشته و میزان فروش‌شان در سال ۲۰۱۶ بیش از ۷۰۰ میلیون دلار بوده است. در سال ۲۰۱۶ تقریبا ۵۰ میلیون شرکت بزرگ و کوچک جهان از طریق فیسبوک برای خود کسب‌وکار ایجاد کردند که این مقدار نسبت به سال ۲۰۱۴ افزایش دو برابری را نشان می‌داد.

استفاده از خدمات دیجیتال در بخش‌های مختلف جامعه می‌تواند نقش مهمی در توسعه کشورها داشته باشد. برای مثال در حوزه سلامت، فناوری تله مدیسین می‌تواند خدمات پزشکی باکیفیت را به‌راحتی و با هزینه‌ی کم در اختیار کاربران این فناوری قرار دهد و به بیمارستان‌ها و مراکز پزشکی این امکان را می‌دهد که بتوانند به متخصصان به‌راحتی دسترسی داشته باشند. در برخی از کشورهای آفریقایی برنامه‌های سلامت الکترونیکی در حال اجرا است. کنیا یکی از کشورهای پیشرو در این زمینه است که در سال ۲۰۱۵ همکاری خود را با گروه مِرک آغاز کرد. آن‌ها با مشارکت یکدیگر پلتفرم سلامت الکترونیکی تدوین کرده‌اند که در آن بیماران و ارائه‌دهندگان خدمات پزشکی را در نقاط دوردست از طریق انتقال اطلاعات و دانش و ویدئوکنفرانس با متخصصان در بیمارستان کنیاتا پیوند می‌دهد و بدین وسیله کیفیت خدمات ارائه شده در این کشور افزایش و هزینه استفاده از خدمات پزشکی بسیار کاهش یافته است.

استفاده از فناوری دیجیتال در حوزه بانکداری نیز تأثیرگذار است. فناوری موبایل بانک باعث شده که فعالیت‌های مالی سازمان‌ها با سرعت بیشتری انجام شود که برای توسعه بازار آن‌ها بسیار مفید و مؤثر است. مورد دیگر در حوزه بانکداری این است که فناوری‌های دیجیتال می‌توانند پلتفرم‌های آنلاین ارتباطات همتا به همتا (peer to peer) را نیز پشتیبانی کنند. برای مثال در کشور اندونزی شرکت آمارثا از حالت یک مؤسسه مالی کوچک سنتی به یک شرکت فعال در فناوری‌های مالی (فینتک) تبدیل شده است. این شرکت از فناوری یادگیری ماشینی استفاده می‌کند که از روی داده‌های مربوط به رفتار افراد و تراکنش‌های مالی آن‌ها میزان اعتبار آن‌ها را می‌سنجد و به افرادی که تا به حال هیچ سابقه اعتباری رسمی نداشته‌اند، تسهیلات بانکی اعطا می‌کند. استفاده این شرکت از چنین فناوری سبب توسعه و افزایش کارایی آن شده و میزان وام پرداختی توسط آن به میزان ۶۰۰ درصد افزایش یافته است. در کشوری که یک سوم جمعیت آن دارای حساب بانکی نیست، آمارثا ۱/۵ میلیون دلار وام به ۳۰٫۰۰۰ کارآفرین کوچک پرداخت کرده و سقف وام‌ها را از ۲۲۵ دلار به ۷۵۰ دلار افزایش داده؛ همچنین به ۲۳٫۰۰۰ نفر از زنان روستایی تقریبا ۴ میلیون دلار وام اعطا کرده است.

اقتصاد دیجیتال چگونه پیشرفت می‌کند؟

یکی از شاخص‌های اندازه‌گیری میزان توسعه اقتصاد دیجیتال که در اروپا استفاده می‌شود، شاخص اقتصاد دیجیتال و جامعه (DESI) است. با استفاده از این شاخص از پنج بُعد مختلف می‌توان عملکرد کشورهای عضو اتحادیه اروپا را در توسعه دیجیتالی بررسی کرد؛ این ابعاد عبارت‌اند از:

کشورهای اروپایی با بررسی شاخص DESI می‌توانند حوزه‌هایی را تعیین کنند که از نظر سرمایه‌گذاری در اولویت قرار دارند. وجود چنین پروتکل‌هایی در ایران و الزام نهادهای قانون‌گذار و اجرایی به تبعیت از آن‌ها برای پیشبرد اهداف اقتصادی کشور بسیار لازم و ضروری است.

اقتصاد دیجیتال و رشد اقتصادی

همان‌طور که گفته شد، فناوری‌های دیجیتال تأثیر زیادی بر بخش‌های مختلف یک اقتصاد مانند بخش سلامت، آموزش و خدمات دولتی دارند. میزان رشد اقتصاد دیجیتال هرساله حدود ۱۰ درصد بوده که این مقدار از رشد سالیانه اقتصاد کل دنیا بیشتر است. در بازارهای نوظهور، اقتصاد مبتنی بر اینترنت هرساله بین ۱۲ الی ۲۵ درصد رشد می‌کند که این امر تأثیرات زیادی بر اوضاع اجتماعی، اقتصادی و سیاسی دارد.

در سال ۲۰۱۶ سهم اقتصاد دیجیتال از اقتصاد کل کشور چین به ۴/۳ تریلیون دلار رسیده که این مقدار تقریبا ۳۰ درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور است. همچنین در ایالات متحده میزان سرمایه ایجاد شده توسط اقتصاد دیجیتال در سال ۲۰۱۶ به میزان ۲/۱ تریلیون دلار بوده که ۵/۶ درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور را به خود اختصاص داده است. این امر از اهمیت روزافزون اقتصاد دیجیتال در جهان حکایت دارد.

یکی از مهم‌ترین دلایل تمایز تأثیر فناوری‌های دیجیتال در کشورهای مختلف، تفاوت ساختار اقتصادی اقتصادهای توسعه‌یافته و نوظهور است. دیجیتال‌سازی در کشورهای توسعه‌یافته تأثیر بسزایی بر رشد اقتصادی داشته، سبب ارتقای بهره‌وری آن‌ها شده و موجب می‌شود که مشاغل با مهارت‌های پایین و ارزش‌افزوده کم در این کشورها حذف و به بازارهای نوظهور با نیروی کار ارزان‌تر منتقل شوند. در مقابل، اقتصادهای نوظهور مبتنی بر صادرات هستند و توسط بخش‌های تجاری اداره می‌شوند؛ آن‌ها غالباً تمایل دارند تا از منافع حاصل از دیجیتال‌سازی در بازار نیروی کار بهره گیرند. سیاست‌گذاران می‌توانند با طی سه مرحله آثار ناشی از دیجیتال‌سازی را کنترل کنند. اول باید برای بخش‌هایی که تمایل به حداکثر کردن دیجیتال‌سازی در آن‌ها دارند، طرح‌هایی دیجیتالی تدوین کنند. دوم باید ظرفیت‌های لازم را تهیه و افراد را به اجرای این طرح‌ها تشویق نمایند. سوم برای ایجاد یک اکوسیستم جامع از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و برای جذب و بهره‌برداری از خدمات دیجیتال، باید با صنایع، مصرف‌کنندگان و نهادهای دولتی ارتباط قوی برقرار کنند.

اقتصاد دیجیتال و ایجاد شغل

در گذشته اقتصادها از تغییرات فناورانه منافع بسیاری به دست می‌آوردند، اما کسب این منافع سال‌های زیادی به طول می‌انجامید. امروزه تأثیرات فناورانه سرعت پیشرفت جوامع را دو چندان کرده است. نفوذ اینترنت، تلفن‌های همراه و دسترسی به داده و اطلاعات با سرعت بسیار زیادی در حال رشد هستند. تغییرات سریع فناورانه و جریان اطلاعات، در بازار نیروی کار تغییرات قابل‌ توجهی را به وجود آورده‌اند و آینده‌ی مشاغل را تغییر داده‌اند. درحالی‌که این تحولات رشد اقتصادی، مشاغل و مهارت‌های جدیدی را به‌همراه دارند، از سوی دیگر ممکن است به اتوماتیک کردن وظایف معمولی منجر شده و موجب حذف برخی از افراد در جریان کار شوند. با این حال توانایی استفاده از فرصت‌های به وجود آمده و عبور از موانع بالقوه به‌طور کامل به دست نیامده و بسیاری از افراد جوامع ممکن است به‌علت ناآگاهی از این تحولات و نبود امکانات لازم برای سازگاری با آن‌ها، آسیب‌های جبران‌ناپذیری را متحمل شوند. برخلاف تغییرات فناورانه گذشته که فقط کارکنان کم‌مهارت را تحت تأثیر قرار می‌دادند، امروزه سرعت بالای تغییرات کل نیروی کار جهان را در هر سطح از مهارت متأثر کرده‌اند. بنا بر مطالعات انجام شده توسط سازمان همکاری و توسعه اقتصادی در ۲۱ کشور توسعه‌یافته دنیا، ۹ درصد از مشاغل قابلیت انجام به‌صورت خودکار را دارند که این مقدار در سایر کشورها بین ۶ تا ۱۲ درصد متغیر است. همچنین کارکنان با سطح تحصیلات پایین با احتمال بیشتری نسبت به دیگر کارکنان در معرض خطر جایگزینی با فناوری‌های جدید هستند، درحالی‌که ۴۰ درصد از کارکنان با مدرک آموزش متوسطه و کمتر از ۵ درصد کارکنان با تحصیلات عالی نیز با چنین خطری مواجه هستند. طی مطالعاتی که در سال ۲۰۱۰ در آمریکا انجام شده است، یک فرد با درآمد ساعتی ۲۰ دلار به احتمال ۸۳ درصد شغل خود را از دست خواهد داد، حتی افرادی با درآمد ساعتی ۴۰ دلار نیز به احتمال ۳۱ درصد شغل خود را به یک ماشین واگذار خواهند کرد.

اما این یک وجه ماجرا است. تکنولوژی همواره بیش از آنکه مشاغل را از بین ببرد آن‌ها را به‌وجود آورده است. تنها چیزی که در این میان تغییر خواهد کرد نوع نگاه و مهارت‌هایی است که افراد باید فرا بگیرند. چند نمونه از این مهارت‌ها عبارت است از:

افرادی که نتوانند با این موج همراه شوند و این توانایی‌ها را در خود ایجاد کنند به‌سادگی از چرخه‌ی شغلی کنار زده خواهند شد یا به مشاغلی با سطح درآمد پایین‌تر منتقل می‌شوند. اما افرادی که بتوانند خود را با شرایط جدید وفق دهند قطعا می‌توانند ارتقای شغلی مناسبی را تجربه کنند. دنیای دیجیتال به‌خاطر ماهیت تخصصی و حرفه‌ای خود باعث ایجاد مشاغل زیاد و با درآمد بالا شده است؛ مشاغلی مانند تحلیلگر دیجیتال، متخصص کلان داده، متخصص هوش مصنوعی، معمار واقعیت مجازی، تحلیلگر وب و... همگی از جمله مشاغل پردرآمد در دنیای اقتصاد دیجیتال هستند که اگرچه به‌شدت نیاز به تخصص دارند اما می‌توانند جایگزینی برای مشاغل کم‌بازده و سخت قدیمی باشند.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

همان‌طور که گفته شد، اقتصاد دیجیتال به‌همراه خود مزایا و معایبی خواهد آورد. تکنولوژی‌های جدید همواره باعث تغییرات در سطح کلان اجتماع و فرهنگ شده‌اند. گاهی باعث بهبود و گاهی سبب عقب‌گرد اجتماعی بوده‌اند اما هیچ‌گاه متوقف نشده‌اند. در مورد اقتصاد دیجیتال نیز وضع به همین صورت است. دولت‌ها باید با ایجاد فرهنگ مناسب، مطالعات مستمر و افزایش سطح دانش خود نسبت به تکنولوژی‌های جدید از معضلات و مشکلات آن‌ها آگاه شوند و در راستای توانمندسازی مردم و جامعه بکوشند. باید توجه داشت که در تاریخ، همواره تکنولوژی بوده باعث جایگاه کشورها شده است. اگر کشور ما بخواهد در زمره‌ی کشورهای تأثیرگذار در حیطه‌ی اقتصاد جهانی قرار بگیرد، مجبور به استفاده از پتانسیل‌های ایجاد شده دراین‌زمینه است؛ علاوه‌بر این به‌علت شرایط خاص کشور این اجبار صد چندان نیز می‌شود.

عمده مشکلاتی که برای پیاده‌سازی اقتصاد دیجیتال در کشور با آن‌ها مواجه هستیم عبارت‌اند از:

یکی از الزامات مهم برای توسعه اقتصاد دیجیتال، تعامل با دنیا است؛ برای این کار لازم است دولت و نهادهای مربوطه تمام تلاش خود را به‌منظور افزایش تعامل یادشده انجام دهند. امضای پیمان‌نامه‌های دوطرفه با کشورهای مختلف، امضای پیمان‌نامه‌های همکاری مشترک، افزایش تعامل تکنولوژیکی و اهمیت دادن به قشر متخصص در کشور، ایجاد بستر مناسب برای سرمایه‌گذاری عموم مردم در شرکت‌های فناوری‌محور، افزایش بستر برای استفاده امن، آسان و مطمئن از امکانات دیجیتالی و... از جمله کارهایی است که دولت باید برای پیشبرد اهداف کشور در راستای بهبود وضعیت اقتصاد دیجیتال در کشور انجام دهد.