قرارداد هوشمند (smart contract) چیست و چگونه کار می‌کند؟

قرارداد یکی از ارکان اصلی زندگی در جامعه مدرن است. تمام جنبه های زندگی اجتماعی ما را انواع و اقسام قراردادها دربر گرفته است از خانه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم تا مدرکی که از دانشگاه می‌گیریم همه و همه برپایه قراردادها ایجاد شده‌اند. اما این قراردادها مشکلاتی نیز دارند. یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که قراردادهای امروزی دارند، نیاز به طرف ثالث برای تأیید و نظارت بر نحوه قرارداد است. برای خرید یک خانه جدید مجبورید یک مشاور املاک استخدام کرده تا شما را در طی کردن مراحل قانونی آن راهنمایی کند. همچنین شما نیاز به یک ضمانت دارید تا دیگران نتوانند ادعای تملک خانه را داشته باشند. از طرفی طی کردن تمام این مراحل نیاز به صرف زمان و هزینه دارد به طوریکه بعضی قراردادها روزها و حتی ماه‌ها به طول می‌انجامد و هزینه‌های سرسام‌آوری به دو طرف قرارداد تحمیل می‌کند.

حال شرایطی را تصور کنید که خریدار و فروشنده در مقابل چشم هزاران نفر معامله را انجام دهند. در این صورت اگر یکی از دو طرف از قرارداد تخطی کرد هزاران شاهد می‌توانند به نفع طرف دیگر گواهی دهند. این دقیقا همان کاری است که قراردادهای هوشمند انجام می‌دهند.

مثال خرید خانه یکی از ساده‌ترین کاربردهایی است قراردادهای هوشمند در اختیار شما قرار می‌دهد. تصور کنید قصد خرید سهام یک شرکت در هند را  دارید، یا می‌خواهید روی یک پروژه در آفریقای جنوبی سرمایه‌گذاری کنید، یا می‌خواهید به یک معلم در گواتمالا پول قرض بدهید، یا یک نقاش هستید و می‌خواهید نقاشی‌هایتان را در یک حراجی در هلند به فروش برسانید. اینها کارهایی است که با وجود قراردادهای موجود امکان‌پذیر نیست یا بسیار سخت و هزینه‌بر است اما تمام این کارها با مفهوم قرارداد هوشمند امکان‌پذیر خواهد بود.

در سال ۱۹۹۴ فردی به‌نام نیک سابو (Nick Szabo) ایده‌ای را مطرح کرد که مبتنی بر آن شرکت‌ها می‌توانستند بدون نیاز به اعتماد به فرد ثالث قراردادها را بین یکدیگر منعقد کنند. ایده‌ سابو این بود که قراردادها به‌صورت کدهای رایانه‌ای نوشته و در یک فضای رمزنگاری شده قرار داده شود. سپس هر زمان تمام شرایط قرارداد به‌طور کامل اجرا شود نرم‌افزار به‌طور خودکار قرارداد را کامل شده تلقی کرده و معامله را آزاد کند.

سابو بعدها کتابی به‌نام «قرارداد هوشمند: ساخت بلاک برای بازارهای دیجیتال آزاد» (Smart Contracts: Building Blocks for Digital Free Markets) نوشت و در آن ایده خود را به‌طور کامل شرح داد اما به‌علت عدم رشد فناوری بلاک‌چین در آن زمان هیچکدام از ایده‌های سابو عملی نشدند. تا اینکه در سال ۲۰۰۹ بیت کوین اولین کاربرد فناوری بلاک چین را معرفی کرد. جالب است بدانید که سابو در آن زمان سازوکاری را برای ایجاد یک ارز دیجیتال غیرمتمرکز به‌نام بیت گلد طراحی کرد که بسیاری از ایده‌های وی در بیت کوین کنونی اجرایی شده‌اند. در سال ۲۰۱۵ جوان نابغه روس، ویتالیک بوترین (Vitalik Buterin) اتریوم را تأسیس و اولین نمونه از قراردادهای هوشمند را برپایه ایده‌های سابو معرفی کرد.

بگذارید با یک مثال ساده شروع کنیم. احتمالا دستگاه‌های فروش خودکار یا وندینگ ماشین‌ها (vending machine) را دیده‌اید. دستگاهی که طبق یک قرارداد مشخص پولی را از شما گرفته و محصول مورد نظر را به شما تحویل می‌دهد. این ماشین‌ها با حذف واسطه‌ها هزینه خرید را برای شما کاهش داده‌اند و همچنین محدودیتی نیز ندارند و شما می‌توانید هر ساعت از شبانه‌روز از آن‌ها خرید کنید. این یک نمونه ساده از یک قرارداد هوشمند است.

برای درک بهتر عملکرد قرارداد هوشمند باید به درک صحیح‌تری از فناوری بلاکچین دست پیدا کنیم. تصور کنید با دوستان خود به سفر می‌روید. در این سفر هرکدام اقلامی را خریداری می‌کنید و هرکس که چیزی می خرد به بقیه اعضا اعلام کرده و آن‌ها نیز مبلغ، جنس و خریدار را هرکدام به‌صورت جداگانه یادداشت می‌کنند. حال به پایان سفر رسیده و قصد تسویه حساب دارید. همگی به یادداشت‌های خود رجوع کرده و می‌بینید که کدام شخص بیشتر و کدام شخص کمتر هزینه کرده است. از آنجایی که هرکس به‌صورت مجزا هزینه‌ها را یادداشت کرده امکان تقلب وجود ندارد (مگر اینکه بیش از ۵۰درصد اعضا به‌صورت هماهنگ شده دست به تقلب بزنند). حال افرادی که هزینه کمتری کرده‌اند مابه التفاوت را به افرادی که بیشترین هزینه‌ها را داشته‌اند، می‌پردازند. این یک مثال ساده از کاری است که بلاکچین انجام می‌دهد.

بلاکچین یک کتابخانه دیجیتالی غیر متمرکز و توزیع شده‌ است که برای ضبط معاملات در میان رایانه‌های بسیاری استفاده می‌شود تا نتوان بدون تغییر تمام بلوک‌های بعدی و بدون همکاری شبکه مقادیر ثبت شده را با استفاده از پس‌انداز تغییر داد. به عبارت دیگر بلاکچین شبکه‌ای از رایانه های بهم پیوسته است که این رایانه‌ها به‌طور مستمر بر اعمال یکدیگر نظارت می‌کنند و هیچگونه تغییری در شبکه بلاکچین بدون تأیید اکثریت اعضا امکان‌پذیر نیست.

در قرارداد هوشمند از غیرمتمرکز بودن و همینطور نظارت همگانی بلاکچین استفاده می‌شود تا اعضا بتوانند با خیال آسوده به انعقاد قرارداد بپردازند. هنگامی که شما قراردادی را در یک بلاک قرار می دهید این قرارداد دیگر قابل تغییر نخواهد بود. چرا که هرگونه تغییرات باید به تأیید اکثریت اعضا برسد و این اتفاق امکان تقلب در قرارداد را تقریبا به صفر می‌رساند.

مثال خرید خانه را در نظر بگیرید. در حالت عادی به تمام کاغذبازی‌‌هایی که پیش‌تر در مورد آن صحبت کردیم، نیاز دارید. اما تحت یک قرارداد هوشمند تنها لازم است مفاد قرارداد را به زبان برنامه‌نویس وارد کرده و درون زنجیره بلاک قرار دهید. از آن زمان شما مالک خانه هستید و هیچکس نمی‌تواند در این مالکیت تغییری بوجود آورد.

در هر قرارداد هوشمند سه بخش وجود دارد:

بخش اول امضا کنندگان هستند. در هر قرارداد باید دو یا چند طرف وجود داشته باشد تا قرارداد مابین آن‌ها منعقد شود. امضا کنندگان با توافق بر سر مفاد قرارداد ابتدا آن را تأیید کرد و سپس در زمانی‌که شرایط قرارداد به‌طور کامل احصا شد یکبار دیگر امضا کنندگان اتمام قرارداد را تأیید کرده و قرارداد تکمیل می‌شود.

بخش دوم موضوع توافق است. موضوع توافق تنها می‌تواند یک شیء (object) باشد که در محیط قرارداد هوشمند وجود دارد. همچنین قرارداد هوشمند باید دسترسی بدون مانع و مستقیم به شی مورد توافق را داشته باشد. مثلا اگر قرار است در ازای قراردادی، یک اپلیکیشن به فرد تحویل داده شود. شبکه قرارداد هوشمند باید به فایل اپلیکیشن دسترسی داشته باشد.

بخش سوم شرایط توافق است. هر قرارداد باید شرایط خاصی را دربربگیرد. این شرایط باید به‌صورت ریاضی به‌طور کامل نوشته شده و با یک زبان برنامه‌نویسی که مخصوص قرارداد هوشمند است، توصیف شود. این شرایط شامل الزامات طرفین قرارداد و همینطور پاداش‌ها، تنبیهات و سایر شرایط موجود در قرارداد است.

اما این تمام راه نیست. متاسفانه فناوری بلاکچین هنوز به‌عنوان فناوری غالب جایگزین نشده است و بسیاری از شرکت‌ها حتی غول‌های تکنولوژی از سیستم‌های سنتی برای انجام امور مالی خود استفاده می‌کنند. اگر دو شرکت مختلف بخواهند برای اجرای پروژه‌ای مشترک قراردادی منعقد کنند نمی‌توانند به‌طور کامل از فناوری بلاکچین استفاده کنند چرا که بسیاری از منابع لازم مانند سیستم‌های مالی، حسابداری و... خارج از زنجیره قرار دارد.

برای حل این مشکل از راه حلی به‌نام اوراکل استفاده می‌شود. اوراکل به نوعی واسطه بین بلاکچین و API‌ سیستم‌های خارج از بلاکچین هست که اطلاعات را بین این دو سیستم ترجمه می‌کند. به‌عنوان مثال اگر شما برای یک قرارداد نیاز به تبدیل دلار به اتریوم دارید اوراکل می‌تواند بین یک صرافی آنلاین که خارج زنجیره است و قرارداد هوشمند که داخل زنجیره قرار دارد ارتباط برقرار کرده و این تبدیل را انجام دهد.

سه مدل اوراکل وجود دارد: نوع اول اوراکل‌هایی است که توسط اشخاص توسعه داده می‌شوند نوع دوم اوراکل های متمرکز است که معمولا توسط شرکت‌های خصوصی ارائه می‌شوند، در انتخاب این اوراکل‌ها باید دقت کرد چرا که امکان دارد با هک شدن یا از بین رفتن سرورها قرارداد نیز از بین برود و در نهایت نوع سوم اوراکل‌های غیر متمرکز است که توضیح نوع کارکرد این اوراکل‌ها در حوصله مقاله نیست.

 قراردادهای هوشمند برتری‌های انکار ناپذیری نسبت به قراردادهای سنتی دارند که از این جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

یکی از ویژگی‌های برجسته بلاکچین که در قراردادهای هوشمند از آن‌ها استفاده می‌شود، شفافیت است. همان‌طور که گفته شد تمام مفاد قرارداد بین دو شخص به‌طور کاملا شفاف مشخص شده و در شبکه در معرض دید سایر اعضای موجود در سیستم قرار می‌گیرد. این ویژگی به طرفین قرارداد اجازه می‌دهد تا از وجود شفافیت در طول قرارداد مطمئن باشند.

کاغذبازی و مستندسازی قراردادها در تمام جوامع وجود دارد. این سلسله مراتب بروکراتیک در گذشته به خاطر جلوگیری از هرگونه سواستفاده لازم و ضروری بود؛ اما در جهان پرسرعت امروز تنها باعث کند شدن روند کارها خواهد شد. استفاده از قراردادهای هوشمند در مقایسه با فرایندهای سنتی باعث می‌شود ساعت‌ها یا حتی روزها صرفه‌جویی در زمان رخ بدهد.

در قراردادهای سنتی ممکن است چندین شرط از شرایط قرارداد مغفول باقی بماند و تا مدت‌ها کسی متوجه این مسئله نشود تا اینکه مشکلی پیش بیاید. در چنین مواقعی شرکت‌ها درگیر یک سلسله دعاوی حقوقی خواهند شد که نتیجه‌ای جز هدر رفتن وقت و زمان ندارد. قراردادهای هوشمند این مشکل را حل کرده‌اند. در قراردادهای هوشمند تا زمانی‌که تمام مفاد قرارداد یک به یک انجام نشود قرارداد به اتمام نخواهد رسید از این رو دیگر جایی برای خطای انسانی وجود ندارد.

همان‌طور که گفته شد هنگامی که قرارداد وارد بلاک می‌شود دیگر هیچ یک از دو طرف نمی‌توانند تغییری در مفاد قرارداد ایجاد کنند. این اتفاق باعث می‌شود که تقلب‌هایی که گاهی در قراردادهای سنتی رخ می‌دهد، غیر ممکن باشد.

همان‌طور که گفته شد مستندسازی یکی از ارکان اصلی در قراردادهای سنتی است. این مستندات نیاز به یک مکان فیزیکی برای ذخیره‌سازی دارند. حال آنکه قرارداد هوشمند نیاز به هیچ فضای فیزیکی برای ذخیره‌سازی داده‌ها ندارد. همچنین در قراردهای سنتی دسترسی به پرونده‌ها کاری سخت و زمان‌بر است در حالی‌که در قرارداد‌های هوشمند، طرفین قرارداد در هر زمانی به مفاد قرارداد دسترسی دارند.

قراردادهای سنتی هزینه‌های هنگفتی را به دو طرف وارد می‌کنند. هزینه استخدام وکیل، شاهد، واسطه، کارهای اداری و... اما در قرارداد هوشمند تنها طرفین قرارداد درگیر خواهند شد و نیاز به هیچ شخص ثالثی وجود ندارد.

در قرارداد هوشمند حتی نیاز نیست به طرف مقابل اعتماد داشته باشید. چراکه تمام فرایند توسط خود سیستم و قرارداد انجام خواهد شد. شما می‌توانید با خیال راحت با افراد مختلف حتی با ملیت‌های متفاوت قرارداد امضا کرده و مطمئن باشید که افراد به تعهد خود پایبند خواهند بود.

همان‌طور که گفته شد قراردادهای هوشمند قابلیت های بسیار زیادی در اختیار کسب‌وکارها قرار می‌دهد از این رو بسیاری از شرکت‌ها در استفاده از این فناوری پیشتاز شده‌اند. به‌عنوان مثال شرکت بیمه آکسا در فرانسه و اطلس در مالت نمونه‌ای از قراردادهای هوشمند را در سال ۲۰۱۷ آزمایش کردند. این نمونه اولیه شامل بیمه‌نامه‌های شرکت‌هایی هواپیمایی می‌شد که در صورت تأخیر پروازهایشان، به مشتریان خسارت پرداخت می‌کرد.

روند کلی به این صورت بود که اگر مسافری قصد بیمه کردن پروازش را داشت معادل ۵ دلار رمزارز به قرارداد هوشمند وارد می‌کرد و شرکت بیمه نیز ۹۵ دلار به این قرارداد اضافه می‌کرد. درنتیجه داخل قرارداد هوشمند ۱۰۰ دلار رمزارز وجود داشت. در صورتی‌که پرواز بدون تأخیر انجام می‌گرفت تمام ۱۰۰ دلار به حساب بیمه منتقل می‌شد در غیر این صورت ۱۰۰ دلار به‌عنوان خسارت به مسافر واریز می‌شد.

شرکتی به‌نام انکریپجن ( Encrypgen) که در حوزه سلامت فعالیت می‌کند یکی دیگر از شرکت‌هایی است که از قرارداد هوشمند بهره می‌برد. این شرکت در حوزه خرید و فروش ژنوم انسان فعالیت می‌کند.افراد علاقه‌مند می‌توانند اطلاعات DNA خود را در این سایت به فروش برسانند تا محققین و پژوهشگران با استفاده از این اطلاعات به تحقیق پیرامون ژنوم انسان بپردازند. اما این اطلاعات علاوه بر اینکه می‌تواند مورد سواستفاده قرار بگیرد. این امکان نیز وجود دارد که اطلاعات افراد به‌صورت عمومی منتشر شود و فرد نتواند از این اطلاعات به خوبی درآمدزایی کند.

شرکت انکریپجن برای حل این مشکل از قراردادهای هوشمند استفاده کرده است. به این ترتیب مشکل دسترسی افراد ثالث به اطلاعات افراد حل شده است و همچنین افرادی که به این اطلاعات نیاز داشتند بدون پرداخت هزینه آن نمی‌توانند به آن دسترسی داشته باشند.

اما تنها موسیقی نیست که درگیر مشکلات ناشی از نقض حق مالکیت معنوی شده است. سایر هنرهای دیجیتالی مانند طراحی گرافیکی نیز در معرض خطرات ناشی از نقض حقوق مالکیت معنوی هستند. شرکتی به‌نام Ascrib با استفاده از قراردادهای هوشمند توانسته است به هنرمندانی که در حوزه هنرهای دیجیتالی فعالیت می‌کنند، در راه بهره‌برداری مالی از فعالیت‌های هنری‌شان کمک کند.

یکی از پرسودترین و در عین حال ایزوله‌ترین صنایع دنیا صنعت معاملات الماس است. فعالان این صنعت عموما در سوئیس هستند و یکی از جالب‌ترین اکوسیستم‌های تجاری دنیا را طی سالیان متمادی برای خود ایجاد کرده‌اند و تعجبآور نیست که در استفاده از تکنولوژی نیز پیش‌گام باشند. در همین راستا شرکت DeBeers پروژه‌ای مبتنی بر بلاکچین به‌نام ترکر (Tracr) طراحی کرده است که به بهبود تأمین و لجستیک الماس کمک می‌کند. همچنین ترکر مشکلاتی مانند پولشویی، امنیت و حریم خصوصی، احراز هویت دارایی‌ها، نقص در فرایند زنجیره تأمین و... را تا حدود زیادی برطرف کرده است. البته شرکت‌های دیگری نیز از قراردادهای هوشمند برای بهبود زنجیره تأمین خود استفاده کرده‌اند که از این جمله می‌توان به Maersk، IBM و Tomcar اشاره کرد.

در حقیقت اسم قرارداد هوشمند کمی گمراه کننده است. این قراردادها نه به‌معنای واقعی کلمه هوشمند و نه به‌معنای حقوقی آن قرارداد هستند. قراردادهای هوشمند تنها به اندازه‌ای که برنامه‌نویس‌های آن هوشمند هستند، توانایی بروز هوش و استعداد دارند. از طرفی از نظر حقوقی بسیاری از شاخص‌های یک قرارداد را ندارند.

تصور کنید یکی از مفاد قرارداد مورد مناقشه دو طرف باشد و هرکدام از دو طرف تفسیر خود را از آن دارند. در این صورت چه می‌توان کرد؟ راهکار قراردادهای هوشمند این است که فرد سومی وارد مناقشه شده و به قضاوت میان دو طرف بپردازد. اما یکی از مهم‌ترین مزیت های قرارداد هوشمند بی نیازی از طرف ثالث بود. پس به‌نظر می‌رسد در قراردادهای هوشمند نیز نیاز به طرف ثالث به‌طور کامل رفع نشده است. 

همچنین پیاده‌سازی قراردادهای هوشمند نیازمند صرف هزینه‌های بسیار زیادی است. این هزینه‌ها را می‌توان از دو جهت بررسی کرد. اول هزینه‌هایی که شرکت‌ها برای تغییر سیستم‌های مالی و تجاری خود و سازگاری با سیستم قراردادهای هوشمند متحمل شوند و دوم هزینه‌هایی که بر عهده سیستم قضایی قرار می‌گیرد تا با سیستم قراردادهای هوشمند آشنا شده و قوانین و مقررات خود را مطابق با این قراردادها تغییر دهند.

یکی دیگر از مشکلات قراردادهای هوشمند عمومی بودن آن است. اگرچه این عمومی بودن قراردادها باعث افزایش شفافیت در قرارداد می‌شود اما از طرفی حریم خصوصی را نیز نقض می‌کند. اگر دو شخص نیاز به انعقاد یک قرارداد مخفیانه با یکدیگر را داشته باشند قراردادهای هوشمند این قابلیت را در اختیار آن‌ها نمی‌گذارد.

مشکل دیگر مربوط به خود فناوری بلاکچین است. این فناوری به اندازه کافی سرعت ندارد درحالیکه فناوری‌های مشابهی درحال توسعه هستند که سرعت و قابلیت‌های بسیاری بیشتری نسبت به بلاکچین دارند و بعید نیست در آینده نزدیک جایگزین آن شوند. فناوری‌هایی مانند (Peer-to-peer lending) که می‌تواند جایگزین مناسبی برای قراردادهای هوشمند باشند.

و در پایان نوع مواجهه دولت‌ها و مردم با این تکنولوژی بزرگ‌ترین مشکل بر سر راه فناوری‌های هوشمند است. دولت‌ها هنوز این قراردادها را به رسمیت نمی شناسند. از این رو اگر شما در یک قرارداد هوشمند مالک خانه‌ای شوید، این مالکیت توسط دولت ترتیب اثر داده نخواهد شد. از طرفی به‌نظر می‌رسد پذیرفته شدن فناوری‌های نوین مانند رمزارزها و قراردادهای هوشمند توسط عامه مردم مسیری بسیار طولانی درپیش دارد.

نظر شما چیست؟ آیا قراردادهای هوشمند آینده ما را شکل می‌دهند یا قراردادهای سنتی همچنان برقرار خواهند ماند؟