آموزش مبانی بورس؛ نگاهی به ساختار بورس و اصطلاحات پایه‌ای

در ماه‌های اخیر اقبال گسترده ای به سمت بازار سرمایه شکل گرفته است؛ به‌طوری‌که حتی افراد عادی و کسانی که هیچ اطلاعی از سرمایه‌گذاری و نحوه کار با بازار سهام ندارند، به‌دنبال فراگرفتن مهارت سرمایه‌گذاری در بورس هستند؛ ازاین‌رو، برآن شدیم تا مجموعه‌ای آموزشی درباره‌ی اصول پایه‌ای بورس به زبان ساده را دراختیار خوانندگان قرار دهیم تا بتوانند سریع‌تر با مبانی بازار سرمایه آشنا شوند.

برای ورود به بازار سرمایه ابتدا نیاز به دریافت کد بورسی دارید. برای اطلاع از مراحل دریافت کد بورسی، می‌توانید مقاله آموزش بورس از ورود به بازار تا دریافت کد بورسی را مطالعه کنید. سپس، شما می‌توانید با ورود به سامانه‌ی معاملات کارگزاری خود، سهام خریدوفروش کنید. توجه کنید که برای هر خریدوفروش مبلغی را به‌عنوان کارمزد به کارگزاری پرداخت خواهید کرد. پس خریدوفروش‌های پی‌درپی و احساسی تنها حساب کارگزار شما را پر خواهد کرد و هیچ سودی برای شما نخواهد داشت.

پیش از ورود به هر حرفه‌ای باید الفبای آن حرفه را یاد گرفت. در هر شغلی، تعدادی مفهوم پایه‌ای وجود دارد که اگر از آن‌ها مطلع نباشید، نمی‌توانید با فعالان آن حرفه ارتباط برقرار کنید. بورس نیز از این قاعده مستثنا نیست. بسیاری از فعالان تازه‌کار در بازار بورس متوجه تفاوت میان بازار اولیه و بازار ثانویه یا گواهی حق تقدم سهام با سهام عادی نیستند. اگر شما نیز از این دسته هستید، نگران نباشید؛ چراکه در این مقاله قرار است تمام این مفاهیم را به زبانی ساده توضیح داده شود.

اولین سؤالی که برای افراد پیش می‌آید، این است که از بین انواع و اقسام سرمایه‌گذاری‌ها چرا باید بورس را انتخاب کرد. در اینجا به چند دلیل عمده اشاره می‌کنیم.

شما می‌توانید از دو طریق به‌واسطه‌ی بورس کسب درآمد کنید: ۱. استفاده از نوسانات قیمتی: سهمی را بخرید که هنوز به قیمت واقعی خود دست نیافته و هنگامی‌که رشد قیمت خود را تجربه کرد، آن را به فروش می‌رسانید؛ ۲. سود سهام: هر سهم در پایان سال مقداری سود سهام تقسیم می‌کند. اگر سهام شما ازلحاظ درآمدزایی خوب عمل کرده باشد، می‌توانید سود خوبی از این طریق به‌دست آورید؛ اگرچه اکثر معامله‌گران روش اول را بیشتر می پسندند.

در بورس تمام شرکت‌ها موظف هستند اطلاعات مالی خود را به‌صورت شفاف به تمام افراد ارائه دهند. همچنین، این شرکت‌ها به‌طور مستمر حسابرسی می‌شوند. ضمنا باید به این نکته اشاره کنیم که سرمایه‌گذاران در بورس تحت حمایت مراجع قانونی قرار دارند و اگر تخلفی از شرکتی مشاهده کنند، می‌توانند آن تخلف را در مراجع قانونی پیگیری کنند.

زمانی‌که تورم ایجاد می‌شود، عموم مردم به‌سمت خرید دارایی‌های سرمایه‌ای می‌روند. سهام و اوراق بهادار نیز یکی از انواع دارایی‌های سرمایه‌ای است که می‌تواند در مواقعی که تورم در حال افزایش است، به حفظ سرمایه کمک کند. شما با خرید سهام مالک بخشی از مؤسسه یا بنگاه اقتصادی می‌شوید و هرچه تورم افزایش یابد ارزش این بنگاه نیز افزایش می‌یابد.

اکثر دارایی‌های سرمایه‌ای قابلیت نقدشوندگی بالایی ندارند؛ مثلا مسکن به‌عنوان دارایی سرمایه‌ای قابلیت نقدشوندگی کمی دارد؛ اما اکثر نمادهای بورس توانایی نقدشندگی زیادی دارند.

خرید اکثر دارایی‌های سرمایه‌ای کمکی به پیشرفت اقتصادی نمی‌کند و حتی در اکثر مواقع به زیان اقتصاد است؛  امابا خرید اوراق بهادار علاوه‌بر کمک به این شرکت‌ها برای پیشبرد اهداف خود، به پیشرفت اقتصاد نیز کمک خواهید کرد.

در اقتصاد انواع مختلفی از بازارهای مالی وجود دارد که به شیوه‌های مختلف طبقه‌بندی می‌شوند؛ اما دو نوع از این طبقه‌بندی‌ها برای معامله‌گران تازه‌کار اهمیت بیشتری دارد که در اینجا به اختصار توضیح داده خواهد شد.

الف. بازار سهام: همان بازار سهامی که همگی از آن اطلاع داریم و در آن خریدوفروش می‌کنیم. درادامه، بیشتر درباره‌ی این بازار توضیح می‌دهیم.

ب. بازار اوراق بدهی: شرکت‌ها برای تأمین مالی دو روش دارند: ۱. سهام خود را بفروشند؛ ۲. اوراق بدهی منتشر کنند. تصور کنید شرکتی قصد دارد ۲۰۰ میلیارد تومان سرمایه خود را افزایش دهد. برای این کار، ۲۰۰ میلیارد تومان اوراق بدهی منتشر می‌کند و تضمین می‌کند به کسانی که این اوراق را خریده‌اند، سالیانه مقداری سود بپردازد و در موعد مقرر نیز این اوراق را از آن‌ها بخرد. تفاوت اوراق بدهی با سهام این است که سود سهام بستگی به سودآوری شرکت دارد. اگر شرکتی زیان‌ده تشخیص داده شود، نیاز به پرداخت سود به دارندگان سهام نیست؛ اما درباره‌ی اوراق بدهی، شرکت موظف است در هر صورت سود این اوراق را بپردازد.

ج. بازار ابزارهای مشتقه: این بازار در جهان یکی از پرطرفدارترین و البته پرریسک‌ترین بازارها است. در این بازار، به شما ابزارهایی داده می‌شود تا با استفاده از آن‌ها بتوانید با مدیریت ریسک، سودآوری بیشتری داشته باشید؛ البته استفاده از این ابزار در بازار ایران محدود است. انتشار اوراق بهادار در دو مرحله انجام می‌شود و هر مرحله در یک بازار به‌خصوص انجام می‌گیرد.

شرکت‌ها و مؤسسه‌ها و بنگاه‌های اقتصادی برای تأمین مالی موردنیاز خود به مبالغ زیادی نیاز دارند؛ ازاین‌رو، اوراق بهادار منتشر و واگذار می‌کنند. واگذاری این اوراق به‌معنی فروش بخشی از بنگاه است. به‌عنوان مثال، اگر شرکتی ۱۰۰ میلیون برگه سهم منتشر کند و ۵ میلیون از این اوراق را واگذار کند، به این معنی است که این شرکت ۵ درصد از شرکت خود را به دیگران واگذار کرده است. هنگامی‌که شرکت بخواهد اوراق را برای اولین‌بار واگذار کند، باید این اوراق را در بازار اولیه بفروشد. به‌عبارت‌دیگر، خریداران در بازار اولیه سهم را مستقیما از خود شرکت یا ناشر اوراق می‌خرند.

هنگامی‌که سرمایه‌گذاران سهام را از شرکت خریدند، دیگر نمی‌توانند هر زمان که اراده کردند، اوراق را به شرکت بازگردانند و پول خود را طلب کنند؛ ازاین‌رو، بازار دیگری شکل گرفته به‌نام بازار ثانویه تا در آن سهام بین افراد مختلف دادوستد شود. بدین‌ترتیب، هر زمان که سرمایه‌گذار دیگر خواهان دراختیار داشتن سهام نبود، می‌تواند آن را در بازار ثانویه به فروش بگذارد و دیگران آن سهم را باتوجه‌به ارزش آن بخرند.

سهام عادی: این نوع سهام که متداول‌ترین نوع سهام است، بیانگر مالکیت دارنده آن در یک شرکت است. سهام عادی به دو نوع بی‌نام و بانام تقسیم می‌شود که از نظر مزایا هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارند و تنها تفاوت آن‌ها درج نام مالک سهام روی سهام بانام است.

سهام ممتاز: دارندگان سهام ممتاز درمقایسه‌با سهام عادی ادعای محدودتری درباره‌ی مالکیت شرکت دارن؛ اما از طرف دیگر ریسک کمتری متحمل می‌شوند. اگر شرکت قصد تقسیم سود داشته باشد، باید ابتدا حقوق صاحبان سهام ممتاز را بپردازد، سپس به تقسیم سود بین صاحبان سهام عادی اقدام کند. همچنین، اگر شرکت ورشکسته شد و قصد فروش اموال را داشت، صاحبان سهام ممتاز زودتر از صاحبان سهام عادی دارایی خود را وصول می‌کنند. به‌بیان‌دیگر، می‌توان گفت صاحبان سهام عادی مالکان نهایی شرکت هستند؛ درحالی‌که سهام ممتاز به‌مثابه نوعی اوراق بدهی، اما بدون سررسید در نظر گرفته می‌شود.

گواهی حق تقدم: همان‌طورکه گفته شد، شرکت‌ها برای تأمین بخشی از هزینه‌های خود نیاز به فروش سهام دارند؛ اما گاهی پیش می‌آید که شرکت دست به افزایش سرمایه بزند که در این صورت میزان برگه‌های سهم افزایش پیدا می‌کند. تصور کنید شرکتی سرمایه ۱۰۰ میلیون تومانی دارد. در این صورت شرکت موظف است یک میلیون سهم به ارزش اسمی ۱۰۰ تومان منتشر کند. حال اگر این شرکت سرمایه خود را ۱۰۰ میلیون دیگر افزایش دهد، مجبور است یک میلیون سهم دیگر به ارزش اسمی هر سهم ۱۰۰ تومان منتشر کند. حال سهام اضافه شده باید به بورس عرضه شود؛ اما شرکت نمی‌تواند این عرضه را مستقیما انجام دهد؛ چراکه با این کار میزان سهام سایر سهام‌داران کاهش می‌یابد. به‌عنوان مثال، اگر شما ۱۰۰۰ سهم از این شرکت داشته باشید، مالک ۱۰ درصد این شرکت هستید؛ اما با افزایش سرمایه میزان مالکیت شما از ۱۰ درصد به ۵ درصد کاهش پیدا می‌کند.

برای حل این مشکل سازوکار انتشار گواهی حق تقدم سهام در نظر گرفته شده است. هنگامی‌که شرکت افزایش سرمایه می‌دهد، به دارندگان سهام حق تقدم خرید اوراق جدید به ارزش اسمی آن‌ها را اعطا می‌کند و شما می‌توانید هر برگه سهم را به قیمت ۱۰۰ تومان بخرید و سپس در بازار بفروشید. اگر سهام‌دار به هر دلیلی نتوانست از این حق تقدم استفاده کند، شرکت به نیابت از وی سهام را در بازار می‌فروشد و مابه‌التفاوت آن را به حساب سهام‌دار واریز می‌کند.

افزایش سرمایه شرکت‌ها به‌طور عمده از سه طریق انجام می‌شود:

۱. افزایش سرمایه ازطریق آورده و مطالبات سهام‌داران: این روش به این صورت انجام می‌گیرد که از سهام‌داران خواسته می‌شود به‌ازای هر سهم اضافه شده، مبلغی به شرکت بپردازند. در ایران معمولا به‌ازای هر سهم ۱۰۰ تومان به شرکت پرداخت می‌شود؛ اما اگر سهامداری قصد خرید این اوراق را نداشت یا نقدینگی لازم را دراختیار نداشت، می‌تواند حق تقدم را در بازار بفروشد و سهم شرکت را بپردازد.

۲. افزایش سرمایه به روش صرف سهام: در این روش دیگر حق تقدم به سهام‌داران داده نمی‌شود و شرکت سهام جدید را مستقیما به قیمت روز در بازار می‌فروشد. توضیح چگونگی انجام این روش و قیمت‌گذاری آن بسیار مفصل بوده و در حوصله بحث نیست.

۳. افزایش سرمایه از محل اندوخته و سود انباشته: در این حالت سهام‌دار پولی پرداخت نمی‌کند؛ بلکه افزایش سرمایه از محل سود‌های انباشته شرکت صورت می‌پذیرد. همچنین پس از افزایش سرمایه، میزان سهام سهام‌داران به نسبت افزایش سرمایه افزایش پیدا می‌کند و قیمت نیز به همان نسبت کاهش می‌یابد. به‌عنوان مثال، اگر شرکتی ۴۰ درصد افزایش سرمایه داشته باشد، سهام‌داران ۴۰ درصد برگ اضافی سهم دریافت خواهند کرد؛ اما قیمت هر سهم نیز به همان نسبت کاهش خواهد یافت.

نماد: نماد نام اختصاری شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس است. با استفاده از نماد علاوه‌بر نام شرکت، صنعتی که شرکت در آن فعالیت می‌کند، می‌توان شناسایی کرد. به‌عنوان مثال، نماد خساپا متعلق به شرکت خودروسازی سایپا است و حرف «خ» در ابتدای این نماد نشان می‌دهد که این شرکت در صنعت خودروسازی فعالیت می‌کند.

توقف نماد: گاهی اوقات خریدوفروش در نماد‌ها موقتی متوقف می‌شود. این توقف عمدتا به این خاطر رخ می‌دهد که رویداد مهمی در نماد اتفاق افتاده باشد؛ به نحوی که بتواند افزایش یا کاهش شدیدی در قیمت سهام ایجاد کند؛ مثلا تغییر محل شرکت، تعدیل EPS، افزایش سرمایه، تخصیص سود سهام، تعیین اعضای هیئت‌مدیره و ...

عرضه‌‌ی اولیه‌ی عمومی: شرکت‌هایی که اولین‌بار وارد بازار بورس می‌شوند، در فرایندی فروخته می‌شوند که به آن عرضه‌ اولیه عمومی گفته می‌شود. فرایند‌های عرضه اولیه در سال‌های اخیر تفاوت‌های زیادی داشته‌اند و به‌نظر می‌رسد در آینده بازهم شاهد تغییراتی در نحوه انجام عرضه اولیه‌ها باشیم.

سال مالی: شرکت‌ها موظف هستند زمان به‌خصوصی از سال را مبنای محاسبه سود و زیان سالانه و سایر گزارش‌های مالی خود قرار دهند. در اکثر شرکت‌ها، سال مالی از ابتدای فروردین تا انتهای اسفند محاسبه می‌شود؛ اما شرکت‌هایی نیز هستند که بنا به ماهیت خاص فعالیتشان مبنای متفاوتی برای سال مالی خود در نظر می‌گیرند (مثلا از ابتدای مهر تا انتهای شهریور). در پایان سال مالی، مجمع سالیانه شرکت برگزار شده و سهام‌داران عملکرد هیئت‌مدیره را در طول سال مالی ارزیابی می‌کنند.

مجمع: زمانی‌که نیاز است درباره‌ی مسائل مهم شرکت تصمیم‌گیری شود،‌ از سهام‌داران (حتی سهام‌داران خرد) خواسته می‌شود تا در مجمعی عمومی شرکت و نظراتشان را درباره‌ی این مسائل عنوان کنند. ازجمله مجامعی که در شرکت‌های سهامی برگزار می‌شود، می‌توان به مجمع عمومی مؤسس، مجمع عمومی عادی، مجمع عمومی عادی فوق‌العاده و مجمع عمومی فوق‌العاده اشاره کرد. تمام اطلاعاتی که از مجمع منتشر می‌شود، روی سامانه کُدال قرار داده خواهد شد.

سود هر سهم (EPS): درصورتی‌که کل سود خالص به‌دست‌آ‌مده‌ی شرکت را بر تعداد سهام منتشرشده تقسیم کنیم، عدد به‌دست‌آمده‌ سود هر سهم خواهد بود. برای مثال، اگر شرکتی یک میلیون سهم داشته باشد و در پایان سال مالی ۵۰۰ میلیون تومان سود خالص کسب کرده باشد، سود هر سهم یا EPS برابر با ۵۰۰ خواهد بود.

سود تقسیمی هر سهم (DPS): شرکت‌ها لزوما تمام سود به‌دست‌آمده را بین سهام‌داران تقسیم نمی‌کنند و بخشی از آن را برای انجام پروژه‌های توسعه‌ای شرکت نگه می‌دارند. میزان سودی که شرکت بین سهام‌داران تقسیم می‌کند، DPS می‌گویند. به‌عنوان مثال، اگر شرکتی ۵۰۰ تومان سود به‌ازای هر سهم تشخیص دهد و ۳۰۰ تومان آن را توزیع کند، گفته می‌شود DPS سهم ۳۰۰ تومان است.

پیش‌بینی سود: شرکت‌ها در پایان هرسال مالی بودجه‌ی سال آینده را منتشر می‌کنند. یکی از مهم‌ترین اطلاعات در بودجه‌ی شرکت‌ها پیش‌بینی مقدار سود هر سهم برای سال آینده است. این پیش‌بینی عمدتا باعث جهت‌دهی سرمایه‌گذاران برای سرمایه‌گذاری در شرکت‌ها می‌شود.

تعدیل سود: شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس موظف‌اند به‌طور مستمر و در دوره‌های مشخص (به‌عنوان مثال دوره‌های سه‌ماهه) عملکرد واقعی خود را با بودجه‌ی پیش‌بینی‌شده مقایسه کنند. به‌عنوان مثال، ممکن است شرکتی در ابتدای سال پیش‌بینی سود ۱۰۰ تومان برای هر سهم داشته باشد؛ اما پس از گذشت سه ماه باتوجه‌به عملکرد واقعی بیش از حد انتظار، این پیش‌بینی را افزایش دهد یا حتی به‌دلیل عملکرد واقعی کمتر از حد انتظار این پیش‌بینی را کاهش دهد. چنین تغییرات پیش‌بینی سود را تعدیل سود می‌گویند.

نسبت قیمت به سود (P/E): این نسبت از تقسیم قیمت هر سهم بر سود سهم به‌دست می‌آید. برای محاسبه‌ی سود هر سهم معمولا از سه روش استفاده می‌شود:

• آخرین EPS اعلام‌شده‌ی شرکت (معمولا شرکت‌ها هر سه ماه یک‌بار EPS خود را اعلام می‌کنند)
• EPS برآوردشده برای آینده شرکت
• میانگین EPS دو فصل گذشته

درحقیقت، نسبت P/E نشان‌دهنده این است که سرمایه‌گذاران به‌ازای هر ریال سود از شرکت چند ریال حاضرند سرمایه‌گذاری کنند.

دامنه‌ی نوسان: منظور از دامنه‌ی نوسان حداکثر افزایش یا کاهش مجازی است که یک سهم می‌تواند در یک روز تجربه کند. به‌عنوان مثال، اگر دامنه‌ی نوسان را ۵ درصد در نظر بگیریم، سهمی که قیمت آن ۱۰۰ تومان است، تنها می‌تواند به‌اندازه‌ی ۵ تومان افزایش یا کاهش قیمت داشته باشد. دامنه‌ی نوسان با این هدف تعیین شده است که در مواقع بحرانی یا مواقعی که بازار تحت‌تأثیر رفتارهای هیجانی برخی سهام‌داران خصوصا سهام‌داران خرد قرار می‌گیرد، از بروز نوسانات شدید و درنتیجه ضرر و زیان هنگفت سهام‌داران جلوگیری شود. البته نمادهایی که مدتی متوقف شده و در این مدت اطلاعات بااهمیتی منتشر کرده‌اند، مشمول دامنه‌ی نوسان نمی‌شوند.

صف خرید و صف فروش: هنگامی‌که میزان عرضه و تقاضا در سهمی نامتوازن باشد، در آن سهم صف تشکیل می‌شود. به‌عنوان مثال، اگر تقاضای خرید سهم از میزان عرضه آن در بازار بیشتر باشد، در آن سهم صف خرید تشکیل می‌شود. هرچه شناوری سهم و درنتیجه نقدشوندگی سهم افزایش پیدا کند، از حجم صف خریدوفروش در آن کاسته می‌شود؛ چراکه همواره متقاضی برای خرید یا عرضه‌کننده برای فروش سهم در بازار وجود دارد و این به روان‌شدن معاملات کمک می‌کند. نکته‌ی مهم درباره‌ی صف خریدوفروش این است که باتوجه‌به تأثیر لحظه‌ای و بسیار سریع اطلاعات بر میزان عرضه و تقاضای سهام، معمولا بلافاصله پس از انتشار اخبار مهم درباره‌ی سهام، صف خرید یا فروش برای آن سهم تشکیل می‌شود. به‌عنوان مثال، اگر اطلاعاتی از افزایش نرخ سیمان منتشر شود، سرمایه‌گذاران بلافاصله سهام شرکت‌های سیمانی را می‌خرند و در سهام این شرکت‌ها صف خرید تشکیل می‌شود؛ پس سرعت‌عمل در تصمیم‌گیری برای خرید یا فروش هر سهم می‌تواند تأثیر زیادی بر موفقیت سرمایه‌گذاران بگذارد.

حجم مبنا: حجم مبنا کمترین میزان سهامی شرکت است که باید در طول روز معامله شود تا قیمت آن سهم بتواند براساس سقف دامنه‌ی نوسان افزایش یا کاهش یابد. هدف از تعیین حجم مبنا این است که سرمایه‌گذاران اطمینان داشته باشند نوسانات قیمت سهام براساس مقدار معناداری از معاملات صورت می‌گیرد و کسی نتواند به‌صورت کاذب و غیرواقعی قیمت سهام را تغییر دهد.

قیمت پایانی سهم: قیمت پایانی سهم میانگین قیمت‌هایی است که سهم در طول روز براساس آن‌ها دادوستد شده است. پس از محاسبه‌ی میانگین قیمت سهم در طول روز، سیستم معاملات به‌صورت خودکار بررسی می‌کند که آیا حجم معاملات بیش از حجم مبنا بوده است یا خیر. اگر حجم معاملات از حجم مبنا بیشتر باشد، قیمت پایانی پذیرفته می‌شود و اگر حجم معاملات کمتر از حجم مبنا باشد، به همان نسبت از افزایش یا کاهش قیمت کاسته و قیمت پایانی محاسبه می‌شود. به‌عنوان مثال، اگر قیمت سهمی در ابتدای روز شنبه ۱۰۰ تومان و میانگین قیمتی که این سهم در طول روز معامله شده، ۱۰۴ تومان باشد؛ بنابراین، قیمت پایانی این سهم ۱۰۴ تومان بوده و میزان نوسان آن ۴ درصد است. حال اگر حجم معاملات این سهم برابر با حجم مبنا یا بیشتر از آن باشد، قیمت پایانی همان ۱۰۴ تومان باقی خواهد ماند. اما اگر حجم معاملات نصف حجم مبنا باشد،‌ میزان افزایش قیمت نیز نصف خواهد شد و قیمت پایانی از ۱۰۴ تومان به ۱۰۲ تومان تغییر خواهد کرد. البته معمولا در بازار بورس معاملات بسیار بیشتر از حجم مبنا است که قیمت پایانی سهم در یک روز برابر با قیمت پایه‌ی آن سهم در ابتدای روز بعد در نظر گرفته می‌شود.