کوری گیاهی؛ چرا نمی‌توانیم گیاهان را ببینیم؟

به‌خاطر می‌‌آورید آخرین حیوانی که دیدید، چه بود؟ رنگ، اندازه، شکل و شمایل آن را به‌یاد دارید؟ آیا آن‌‌قدرها به آن توجه نشان دادید که بتوانید بعدها آن را در میان دیگر حیوانات تشخیص دهید؟ حال اگر همین پرسش‌‌ها را درباره آخرین گیاهی بپرسیم که دیده‌اید، واکنش شما چه خواهد بود؟ کمی سخت شد، این‌طور نیست؟

اگر حس می‌‌کنید تصاویر ذهنی شما از حیوانات بسیار قوی‌‌تر از گیاهان است، تعجب نکنید. کودکان نیز پیش از آنکه بتوانند مفهوم «زندگی» را در گیاهان تشخیص دهند، ابتدا این موضوع را درباره‌ی حیوانات درک می‌کنند. آزمون‌های یادآوری نیز نشان می‌دهند شرکت‌‌کنندگان تصاویر حیوانات را بهتر از تصاویر گیاهان به‌خاطر می‌آورند. برای مثال، مطالعه‌‌‌ای در آمریکا نشان می‌دهد هنگامی‌که در آزمون سعی می‌‌شود تصاویر مختلف به‌‌سرعت از مقابل دیدگان افراد عبور داده شود، شرکت‌‌کنندگان تصاویر حیوانات را بهتر از تصاویر گیاهان تشخیص می‌‌دهند.

این گرایش به‌‌قدری گسترده و عمومی است که الیزابت شاسلر و جیمز وندرسی، از گیاه‌‌شناسان و مربیان زیست‌شناسی، اصطلاح ویژه‌ای برای این پدیده ابداع کرده‌‌اند: «کوری گیاهی»؛ یعنی ناتوانی افراد در دیدن یا توجه به گیاهان در محیط اطراف خود.

کوری گیاهی به‌‌معنای ناتوانی در دیدن یا توجه به گیاهان در محیط اطراف خود است.

این موضوع واقعا دردسرساز است. حفاظت از گیاهان برای سلامت محیط‌زیست اهمیت دارد؛ اما درنهایت مزایای آن متوجه سلامت بشر خواهد بود.تحقیقات گیاهی برای بسیاری از پیشرفت‌های علمی ما اهمیت دارد؛ از محصولات زراعی مقاوم گرفته تا تولید داروهای مؤثرتر. درحال‌‌حاضر، از بیش از ۲۸ هزار گونه‌‌ی گیاهی در صنعت دارو استفاده می‌شود که داروهای ضدسرطان و رقیق‌‌کننده‌‌ی خون بخشی از همین صنعت بزرگ به‌شمار می‌آیند.

پروینکل ماداگاسکار گیاهی حاوی دو نوع آلکالوئید است که برای مبارزه با بیماری‌‌های لوسمی و لنفوم هاجکین استفاده می‌شود.

همچنین، آزمایش روی گیاهان درمقایسه‌با برخی دیگر از آزمایش‌های انجام‌‌شده روی حیوانات مزیتی اخلاقی دارد: اصلاح تکنیک‌های چندمنظوره در حوزه‌‌هایی مانند ویرایش ژنوم با استفاده از گیاهان ساده‌‌تر انجام می‌‌گیرد؛ چون پرورش و کنترل این گونه‌‌ها از سهولت و صرفه‌‌ی اقتصادی بیشتری برخوردار است. برای مثال، توالی‌یابی ژنوم آرابیدوپسیس، یکی از گیاهان گل‌‌دار مهم در تحقیقات زیست‌شناسی، نقطه عطفی نه‌تنها برای علم ژنتیک گیاهی، بلکه برای کل علم توالی‌یابی ژنوم محسوب می‌‌شود.

حال پرسش این است: باتوجه‌به نقش حیاتی گیاهان برای بقای گونه‌‌ی بشر، چگونه دچار عارضه‌‌ای همچون کوری گیاهی شده‌‌ایم؟

برای پاسخ به این پرسش که «چرا از دیدگاه بشر، حیوانات حتی گونه‌‌هایی که اهمیت عینی هم برای انسان ندارند، بیشتر از گیاهان مدنظر است؟»، چند دلیل شناختی و فرهنگی وجود دارد.

ازآنجاکه گیاهان به‌‌ندرت حرکت و در نزدیکی یکدیگر رشد می‌‌کنند و اغلب رنگی مشابه هم دارند، مغز ما به دسته‌‌بندی آن‌‌ها به‌‌صورت یک گروه واحد تمایل دارد.

 این پدیده، تنها به گونه‌‌ی انسان‌ها محدود نمی‌شود. این ظرفیت محدود توجه حتی در پرندگانی نظیر جیجاق کبود نیز دیده شده است. دلیل دیگر این پدیده نیز به اولویت‌‌های ما در شباهت‌‌های زیست‌‌رفتاری برمی‌‌گردد. به‌‌صورت ساده، ما تمایل داریم به موجوداتی توجه کنیم که شباهت بیشتری به ما داشته باشند. فومیهیرو کانو، یکی از روان­‌شناسان گونه‌‌ی میمون‌‌ها در دانشگاه کیوتوی ژاپن می‌گوید:

از تجربه‌‌ی من با میمون‌های بزرگ این‌‌گونه برمی‌‌آید که آن‌ها عموما بیشتر به موجوداتی علاقه‌‌مند هستند که ازنظر ظاهری، شباهت بیشتری به آن‌‌ها داشته باشند. مانند انسان‌ها، عامل اجتماعی برای این ترجیح بصری وجود دارد. میمون‌های پرورش‌یافته‌ی بشر به تصاویر چهره‌‌ی انسان علاقه‌‌ی بیشتری نشان می‌‌دهند تا تصاویر سایر گونه‌‌ها و این حتی شامل گونه‌‌ی خود آن‌‌ها نیز می‌‌شود.

در جوامع انسانی، دائما با ترویج این ایده مواجه هستیم که حیوانات اساسا جذاب‌تر و ملموس‌‌تر از گیاهان هستند. ما حیوانات را نام‌‌گذاری می‌‌کنیم و برایشان ویژگی‌های انسانی قائل می‌‌شویم. همچنین، اغلب از آن‌ها به‌عنوان نماد تیم‌‌های ورزشی استفاده می‌کنیم و با تنوع ویژگی‌‌های اختصاصی در برخی از حیوانات خو گرفته‌‌ایم: چیزهایی نظیر شخصیت سگ یا الگوی رنگ منحصربه‌‌فرد پروانه.

اینکه شباهت بیشتری میان حیوانات و گونه‌‌ی خود می‌‌بینیم، موجب تحریک حس همدلی می‌‌شود. این موضوع درباره‌ی تصمیمات ما در حفاظت از گونه‌‌ها نقشی مهم ایفا می‌کند. بنابر اظهارات کاترین ویلیامز، روان‌‌شناس زیست‌‌محیطی از دانشگاه ملبورن استرالیا، بسیاری از ما این احساس را داریم که باید به هر نحو ممکن از گونه‌‌هایی نظیر خرس‌های قطبی حفاظت کنیم؛ آن‌هم نه با استناد به فهرستی بلندبالا از دلایل نیاز به وجود این گونه؛ بلکه تنها به‌دلیل اینکه چهره‌‌ی معصوم این موجودات قلب ما را به درد می‌‌آورد. تا همین حالا هم حفاظت از حیوانات کاریزماتیک، به‌ویژه پستانداران بزرگ با چشمان رو‌به‌جلو، سهم زیادی از توجه ما را به‌خود اختصاص داده‌‌اند. درواقع، تحقیقات ویلیامز نشان داده‌ مردم بیشتر هوادار تلاش‌های حفاظتی برای نجات گونه‌هایی از جانوران هستند که شخصیت‌‌هایی انسانی دارند.

یکی از گونه‌‌های ارکیده‌ی درمعرض خطر انقراض که در پارک حفاظت‌‌شده‌‌ای در کوپلند از فلوریدا نگه‌داری می‌‌شود. گیاهان ۵۷ درصد از فهرست گونه‌‌های درمعرض خطر را تشکیل می‌‌دهند.

ایجاد ارتباط عاطفی با اکوسیستم‌ها، گونه‌ها و گیاه‌ها، اصلی کلی برای حفاظت از گیاهان حیاتی است.

ایجاد ارتباط عاطفی با اکوسیستم‌ها و گونه‌ها و گیاه‌ها، اصلی کلی برای حفاظت از گیاهان حیاتی است.

البته، علم نیز در این بازی بی‌‌تقصیر نبوده و نیست؛ چراکه اختصاص منافع و پول بیشتر در مجموعه‌ای از موجودات زنده، خود‌به‌خود موجب کاهش سهم بودجه‌‌ای در گونه‌‌های دیگر می‌شود. بی‌‌تردید اولین گام در اصلاح این سوگیری عامدانه نیز قبول واقعیات فعلی خواهد بود.

یکی از عوامل مؤثر در کاهش کوری گیاهی ما، افزایش تعداد و تنوع روش‌های دیدن گیاهان است؛ اما باید هرچه‌زودتر این رویه را در فرزندانمان در پیش بگیریم. همان‌‌طورکه شاسلر بر این موضوع صحه می‌‌گذارد: «این کار را باید پیش از آن شروع کرد که دانش‌آموزان بگویند گیاهان کسل‌‌کننده هستند». یکی از پروژه‌های علمی شهری که با هدف کمک به رفع این مشکل آغاز شده، TreeVersity است که در آن، از مردم عادی خواسته می‌‌شود به طبقه‌بندی تصاویر گیاهان واقع در باغ آرنولد دانشگاه هاروارد کمک کنند.

شاسلر اعتقاد دارد تعاملات روزانه با گیاهان بهترین استراتژی ممکن است. او از حفاظت گیاهان واقع در پارک‌های محلی و باغبانی سخن می‌‌گوید.

گردش کودکان در باغ گیاه‌‌شناسی سلطنتی بریتانیا. بسیار مهم است که کودکان را از سنین پایین با گیاهان خو دهیم.

ما دریافتیم دانش‌‌آموزان سوئدی با گیاهان ازطریق حافظه و احساس و زیبایی ارتباط برقرار می‌کنند. این موضوع، به‌‌ویژه در زمان‌‌هایی نظیر نیمه‌‌ی تابستان و روزهای اول بهار مصداق دارد. به‌‌عنوان مثال، گیاهی مانند شقایق نعمان آمریکایی به‌‌عنوان نماد فصل بهار در این فرهنگ ارزش‌‌گذاری شده است.

در هند، پیوند میان گیاه و بشر بیشتر با مفاهیم مذهبی و نیز دارویی ارتباط دارد. گیتانجالی ساچدو، پژوهشگر هنر گیاه‌‌شناسی در مدرسه‌‌ی هنر و طراحی و فناوری در بنگلور هند می‌‌گوید:

(مردم هند) قطعا با پوست و گوشت و استخوان خود ارزش (گیاهان) را درک کرده‌‌اند. نمی‌توانیم از این مفهوم در زندگی خود فرار کنیم؛ چراکه گیاهان با بسیاری از جنبه‌های زندگی فرهنگی هند درهم‌تنیده شده‌ است.

گیتانجالی ساچدو به نقش‌ونگارهای گیاهان در گوشه‌‌وکنار شهرهای هند اشاره می‌کند.

درحقیقت، ساچدو خودش مشغول مستند‌‌سازی حضور نمادهای فرهنگی مربوط‌‌به گیاهان در سراسر شهرهای هند است؛ از گل‌های نیلوفر آبی کشیده‌شده روی تانکرهای آب تا نقاشی‌های گیاهی نقش‌بسته بر کف زمین. او می‌‌افزاید:

این تصاویر فراتر از گل‌هایی هستند که اغلب در فرهنگ کشورهای غربی با آن مواجه می‌‌شویم. از دیدگاه اساطیری، درخت‌ها و برگ‌ها و گل‌ها همگی درخورتوجه هستند؛ اما از دیدگاه پزشکی در آیورودا، گونه‌ای از طب سنّتی هند، بسیاری از بخش‌های دیگر گیاهان نظیر ریشه‌ها و گل‌ها و دانه‌ها نیز ارزشمند تلقی می‌‌شوند.

بنابراین، پدیده‌‌ی کوری گیاهی نه امری جهانی است و نه اجتناب‌ناپذیر. شاسلر بر این باور است:

اگرچه مغز انسان ممکن است برای نادیده‌‌گرفتن گیاهان برنامه‌ریزی شده باشد، می‌توانیم با آگاهی بیشتر بر آن غلبه کنیم.

نقوشی از نمادهای گیاهی در نقاشی دیواری کشیده‌‌شده در اولین منطقه‌‌ی اختصاصی هنر در دهلی‌نو، پایتخت هند

ویلیامز نیز درباره‌ی افزایش همدلی برای گیاهان احساس خوش‌‌بینی می‌‌کند و می‌گوید:

اصلا دورازانتظار نیست، موضوع تخیل است. امروزه، حتی شخصیت‌های تخیلی گیاهی نیز پا به عرصه گذاشته‌‌اند. یکی از این شخصیت‌های دنیای کامیک، مک‌‌پدرو (McPedro)، نوعی کاکتوس اسکاتلندی‌ایرلندی و دیگری گروت (Groot)، ابرقهرمان داستان‌‌های شرکت مارول است که معرفی آن، بحث‌های زیست‌شناسی زیادی در پی داشته است.

باتوجه‌به مؤلفه‌‌هایی نظیر رشد جمعیت، کمبود منابع آب، کاهش زمین‌‌های کشاورزی و تغییرات اقلیمی، امروزه عرضه‌‌ی موادغذایی در جهان با مشکلات بیشتری رو‌‌به‌‌رو است. پژوهش‌‌های اخیر درباره‌ی سوخت‌‌های زیستی نشان می‌‌دهد گیاهان را نیز می‌‌توان به‌‌عنوان منبعی بالقوه برای تأمین انرژی تجدیدپذیر تلقی کرد. این بدان معنا است که هنوز چیزهای زیادی وجود دارند که می‌توانیم از این همسایگان سبز خود بیاموزیم و در زندگی خود به‌‌کار گیریم. فراموش نکنیم آینده‌‌ی ما وابستگی تنگاتنگی به حیات این موجودات دارد.