با عجیب ترین کوسه‌های جهان آشنا شوید؛ از کوسه‌ بدون پوست تا غول تک چشم

آیا شنیدن کلمه‌ی «کوسه» تصویری از آرواره‌های ربات‌مانند و به هم ساییدن دندان‌های ترسناک این موجودات را به یادتان می‌آورد؟ با اینکه این تصویر مربوط به کوسه‌ی بزرگ سفید بسیار نمادین است، تنوع کوسه‌ها بسیار فراتر از آن چیزی است که فیلم‌های ترسناک به تصویر می‌کشند. دنیای کوسه‌ها پر از گونه‌هایی با چشم‌های درشت، گونه‌هایی بامزه و کوچک و مجموعه‌ای از گونه‌ها است که ممکن است تنها در کابوس‌هایتان دیده باشید. حتما خوشحال خواهید شد اگر بدانید یکی از گونه‌ها با دندان اره‌ای چرخان مدت‌ها پیش منقرض شده است. به هر حال نمونه‌های متعددی از این گونه‌های دوست داشتنی وجود دارند. در این مقاله به معرفی ۲۰ گونه از عجیب‌ترین کوسه‌های جهان می‌پردازیم:

کوسه‌های شاخدار (Heterodonuts francisci)، جانورانی کوچک، آرام و بی‌ادعا هستند. این کوسه‌ها روزها در شکاف سنگ‌های آب‌هایی به عمق کم‌تر از ۱۲ متر مخفی می‌شوند و هنگام شب برای شکار بیرون می‌آیند. این نوع کوسه‌ها شناگران خوبی نیستند و گاهی به جای شنا از باله‌های خود برای خزیدن استفاده می‌کنند. این گونه بیشتر از نرم‌تن‌ها و خارپوست‌هایی مثل جوجه‌تیغی دریایی تغذیه می‌کنند. کوسه‌های شاخدار علاوه بر توانایی خزیدن، دارای تیغه‌های تیزی در پشت هستند. این تیغه‌ها از زمان تولد وجود دارند به محافظت از آن‌ها در برابر شکارچی‌ها کمک می‌کنند.

نوزاد کوسه‌ی شاخدار در بستر دریا

کوسه‌های جیبی نه‌تنها در کف دست جا می‌شوند بلکه ظاهری مانند نهنگ‌های عنبر دارند. این گونه‌ی جیبی با نام علمی Mollisquama mississipipiensis در سال ۲۰۱۰ در خلیج مکزیک کشف شد. دلیل نام‌گذاری این کوسه‌ها اندازه‌ی کوچکشان نیست، بلکه سوراخ جیب‌مانندی است که نزدیک به باله‌ی سینه‌ی آن‌ها قرار دارد. ازآنجاکه تاکنون تعداد اندکی کوسه‌ی جیبی کشف شده‌اند، پژوهشگرها هنوز اطلاعات زیادی از بیولوژی این گونه‌ها ندارند؛ اما احتمالا از سوراخ جیب‌مانند خود برای دفع فرومون یا مایع بیولومینست استفاده می‌کنند.

کوسه‌های جیبی آمریکایی برای اولین بار در سال ۲۰۱۰ در خلیج مکزیک کشف شدند

کوسه‌های وال با طول حدودا ۱۰ متر، بزرگ‌ترین گونه‌های زنده‌ی کوسه در دنیا به شمار می‌روند؛ اما تنها اندازه‌ی بزرگ باعث نشده این گونه‌ها در فهرست عجیب‌ترین کوسه‌ها قرار بگیرند، بلکه دندان‌های چشمی آن‌ها مورد توجه قرار گرفتند.

پژوهشگرهای ژاپنی در سال ۲۰۲۰ متوجه شدند چشم کوسه‌های وال با دندان‌های کوچکی به نام دندانه‌های پوستی احاطه شده‌اند. کوسه‌ وال‌ها پلک ندارند و این دندان‌های پوستی مانند کیسه‌هایی برآمده چشم کوسه‌ها را حفظ می‌کنند. ظاهر این دندان‌های کوچک مانند دندان‌های آسیاب انسان است و از چشم کوسه‌های وال در برابر حملات موجودات کوچک‌تر اقیانوس محافظت می‌کنند.

کوسه‌های وال بزرگ‌ترین کوسه‌های زنده هستند و چشم آن‌ها با دندان‌های کوچکی احاطه شده است.

سیصد میلیون سال پیش، کوسه‌های گودزیلا در نیومکزیکوی کنونی از گوشت ماهیان تغذیه می‌کردند. گودزیلا نام مستعار این هیولاها است که طولشان به دو متر می‌رسید. نام واقعی این کوسه‌ها، اژدهای هافمن است (Dracopristis hottmanorum). اسم اژدها یا گودزیلا هر دو برازنده‌ی این کوسه‌ها هستند. این جاندار کهن دارای ۱۲ سطر دندان تیز تیغ‌مانند و یک جفت باله‌ی خزنده‌مانند به طول ۰.۸ متر بود. این کوسه‌ها نزدیک به کف دریا کمین می‌کردند و سخت‌پوستان و مهره‌داران را با آرواره‌های نابودکننده‌ی خود شکار می‌کردند.

اسکلت فسیل‌شده‌ی کوسه‌ی گودزیلا در کنار تصویرسازی هنری از ظاهر واقعی کوسه.

کوسه‌های چهره‌خوکی نه‌تنها دارای پوزه‌هایی خوک‌مانند و مسطح هستند، بلکه وقتی از آب بیرون می‌آیند مانند خوک خرخر می‌کنند. به همین دلیل ماهی‌گیران مدیترانه‌ای اغلب به آن‌ها ماهی خوکی می‌گویند. نام اصلی این آبزیان، کوسه‌های خشن (Oxynotus centrina) است. به نقل از اتحادیه‌ی بین‌المللی حفظ طبیعت (IUCN)، طول این کوسه‌ها به یک متر هم می‌رسد. این سازمان کوسه‌های خشن را در دسته‌ی گونه‌های آسیب‌پذیر قرار داده است؛ زیرا اغلب به دام تورهای ماهیگیری می‌افتند و جمعیتشان روبه کاهش است.

ماهی خوکی که با نام کوسه خشن شناخته می‌شود ظاهری خنده‌دار دارد

کوسه‌های جن کاملا شبح‌وار هستند. این کوسه‌ها که با نام علمی Mitsukuria owstoni شناخته می‌شوند دارای دندان‌های تیز بیرون آمده و پوزه‌هایی طویل هستند و رنگ‌بندی صورتی، بنفش آن‌ها را به پستانداران شبیه می‌کند. کوسه‌های جن تنها برای سخت‌پوستان و سرپایان تهدید به شمار می‌روند. به نقل از موزه‌ی استرالیا، کوسه‌های جن از ساکنان کف دریا هستند و در عمق ۱۲۰۰ متری بستر اقیانوس زندگی می‌کنند. کوسه‌های جن دارای آرواره‌هایی ترسناک هستند که برای گرفتن طعمه به سمت بیرون برآمده شده‌اند. پوزه‌ی آن‌ها با حفره‌هایی به نام آمپول‌های لورنزینی پوشه شده است که می‌توانند بارهای الکتریکی کوچکی را که از سمت موجودات زنده منتشر می‌شوند، کشف کنند. این مکانیزم روش خوبی برای شکار در اعماق تاریک اقیانوس است.

گونه‌ی حفاظت‌شده‌ی کوسه‌ی جن در آکواریوم انوشیمای ژاپن

کوسه‌های کلوچه‌بُر (Isistius brasiliensis) چندان بزرگ نیستند. حداکثر طول این کوسه‌ها به ۵۰ سانتی‌متر می‌رسند اما بسیار گزنده هستند. آن‌ها با آرواره‌های دندانه‌دار و گرد خود گاهی گوشت موجودات بزرگ‌تر از خود مثل کوسه‌های بزرگ سفید را می‌برند. در سال ۲۰۱۱، در جزایر هاوایی و مائویی گزارشی از حمله‌ی این گونه‌ها به انسان هم منتشر شد. قربانی این حمله یک شناگر بود که بعدا بهبود پیدا کرد. نام‌گذاری این کوسه‌ها برگرفته از آرواره‌هایی آن‌ها است که مانند کلوچه‌بر به نظر می‌رسند و به آن‌ها اجازه می‌دهند لقمه‌هایی گرد را از طعمه‌ی خود ببرند.

موقعیت کوسه‌های کلوچه‌بر در زنجیره‌ی غذایی عجیب است. بخش زیادی از رژیم غذایی آن‌ها را حیوانات کوچک کف اقیانوس تشکیل می‌دهند زیرا می‌توانند به‌صورت یک جا آن‌ها را قورت دهند؛ اما هنگام شب گاهی به سمت سطح اقیانوس می‌روند تا از طعمه‌هایی مثل کوسه‌های دیگر و ارکاها تغذیه کنند.

یک کوسه‌ی کلوچه‌بر در حال شنا زیر کوسه‌ی شش آبششی؛ نشانه‌ای از گاز گرفتگی روی بدن کوسه‌ی بزرگ‌تر دیده می‌شود.

کوسه‌های چیندار بسیار کشنده هستند. نام کوسه‌ی چیندار (Chlamydoselachus anguineus) برگرفته از ۳۰۰ دندان سه جهته است که در سطرهایی مرتب شدند و مانند چین به نظر می‌رسند. کوسه‌های چیندار که تا ۱/۵ متر رشد می‌کنند لقمه‌هایی بزرگ‌تر از دهان خود را برمیدارند و با استفاده از دندان‌های تیز خود طعمه‌هایی مثل ماهی‌ها، اسکوییدها و انواع دیگر کوسه‌ها را شکار می‌کنند؛ به‌طوری‌که گاهی اندازه‌ی طعمه دو برابر اندازه‌ی خود آن‌ها است. به شکل شگفت‌انگیزی کوسه‌های چین‌دار تقریبا از ۸۰ میلیون سال پیش (قبل از انقراض دایناسورها) بدون تغییر باقی مانده‌اند. این کوسه‌ها در اقیانوس‌های اطلس و آرام زندگی می‌کنند.

کوسه‌های چین‌دار از ۸۰ میلیون سال پیش به ندرت تغییر کرده‌اند

در جولای‌ی ۲۰۱۹ کوسه‌ای برهنه از دریای مدیترانه صید شد. این گونه جدید نبود، اما شرایط عجیبی داشت: بدون پوست و دندان متولد شده بود. این گربه‌کوسه‌ی دهان سیاه (Galeus melastomus) توسط یک ماهیگیر به صورت تصادفی صید شد. کوسه در زمان صید سه سال داشت و اندازه‌اش متناسب با سن بود این (گربه‌ کوسه‌های دهان سیاه معمولا تا ۷۰ سانتی‌متر رشد می‌کنند). به گفته‌ی آنتونلو مولاس، زیست‌شناس دانشگاه کاگلیاری در ساردینیا:

اولین واکنشمان این بود که کوسه‌ی بدون پوست نمی‌تواند جان سالم به در ببرد؛ اما شکسپیر می‌گوید، در آسمان و زمین چیزهایی فراتر از حد تصورمان وجود دارد.

نمایی نزدیک از بدن کوسه‌ی بدون پوست و دهان بدون دندانش.

گویی سگ‌ماهی افعی (Trigonognathus kabeyai) از سیاره‌ی دیگری آمده است. این گونه کوسه‌ی دریای عمیق در سال ۱۹۸۶ کشف شد و از آن زمان به ندرت رویت شده است. سگ ماهی افعی از خویشاوندان دور کوسه‌های جن و دارای ویژگی‌های مشابهی مثل آرواره‌ی بیرون آمده با مجموعه‌ای از دندان‌های ناخوشایند است؛ اما این موجودات ترسناک چندان بزرگ نیستند. کوسه‌های افعی معمولا بین ۱۸ تا ۵۳ سانتی‌متر طول دارند.

سگ‌ماهی‌های افعی دارای آرواره‌هایی مثلثی شکل و دندان‌هایی سوزن‌مانند هستند

در عمق تقریبا ۱۶۴۰ متری اقیانوس، کوسه‌ای آبی با پوزه‌ی نیزه‌ای (Hydrolagus trolli)، مانند ارواح عجیب و بی‌صدا به نظر می‌رسد. به همین دلیل این کوسه‌ها با نام کوسه‌ی روح هم شناخته می‌شوند. کوسه‌های روح تا سال ۲۰۰۲ کشف نشده بودند. در این زمان پژوهشگرها در حین طبقه‌بندی و نام‌گذاری گونه‌ها براساس اسکلت‌های مختلف به‌صورت تصادفی در حین صید ترالی این گونه را کشف کردند. گروه دیگری از دانشمندان بین سال ۲۰۰۰ و ۲۰۰۷ در مؤسسه‌ی پژوهشی آکواریوم مونتری بی (MBARI) مجموعه‌ای از ویدئوها را از سواح مرکزی کالیفرنیای جنوبی ضبط کردند و گونه‌های زنده را نشان دادند. نکته‌ی عجیب کوسه‌های روح، اندام خشت مانندی است که بالای سر گونه‌های نر قرار دارد. این اندام برای تنظیم موقعیت گونه‌ی ماده در طول آمیزش جنسی به کار می‌رود.

این جاندار شبح‌وار با پوزه‌ی آبی نوک‌تیز توسط Tiburon وسیله‌ی راه دور MBARI در نزدیکی قله‌ی کوه دریایی Davidson، از ساحل کالیفرنیای مرکزی در عمق تقریبی ۱۶۴۰ کیلومتری ثبت شده است.

یک ماهیگیر تجاری در سال ۲۰۱۱، کوسه‌ای تیره (Carcharhinus obscurus) را از آب‌های خلیج کالیفرنیا صید کرد. این کوسه باردار بود اما ماهیگیرها با بررسی آن متوجه عجیب و غریب بودن یکی از جنین‌ها شدند: این کوسه بسیار سفید بود و تنها یک چشم داشت که مانند سایکلوپس (غول تک چشم یونان باستان) درست در وسط قرار داشت.

پژوهشگرها با بررسی جنین کوسه متوجه شدند چشم از بافت اپتیکی ساخته شده است، اما کوسه خارج از رحم مرده بود... سایکلوپیا ناهنجاری رشدی است که در بسیاری از گونه‌ها از جمله انسان رخ می‌دهد. این ناهنجاری با ناهنجاری‌های دیگری رابطه دارد و معمولا خیلی زود پس از تولد به مرگ گونه‌ها می‌انجامد.

جنین کوسه‌ای که از شکم کوسه‌ای حامله بیرون آمد. این کوسه در خلیج کالیفرنیا صید شد. کوسه تک چشم در خارج از رحم دوام نیاورد و جانش را از دست داد.

سگ ماهی جنی (Squalus clarkae) از موجودات اعماق دریا است که در خلیج مکزیک و اقیانوس اطلس غربی زندگی می‌کند. این کوسه‌ها بین ۵۰ تا ۷۰ سانتی‌متر رشد می‌کنند و چشم‌های درشتشان آن‌ها را به کاراکترهای انیمه شبیه کرده‌اند. این گونه در سال ۲۰۱۸ کشف شد.

سگ‌ماهی جنی مثل کاراکترهای انیمه دارای چشم‌های بزرگ آبی است

حتی کوسه‌ها هم نیاز دارند از شکارچی‌ها فرار کنند. کوسه‌های متورم (Swell) روز خود را با مخفی شدن در شکاف سنگ‌ها می‌گذرانند و نقشه‌ی هوشمندانه‌ای را برای غلبه بر شکارچی‌ها دارند: این کوسه‌ها با مکیدن آب دریا به اندازه‌ی دو برابر اندازه‌ی واقعی باد می‌کنند. کوسه‌های متورم همه جا زندگی می‌کنند از ساحل کالیفرنیا تا آب‌های نزدیک به فیلیپین. حقه‌ی باد کردن آن‌ها می‌تواند شکارچی‌ها را هنگام شب تهدید کند و هنگام روز با مخفی شدن در شکاف‌ سنگ‌ها خود را ایمن نگه می‌دارند.

کوسه‌های متورم می‌توانند با قورت دادن آب زیاد تا دوبرابر اندازه‌ی واقعی باد کنند

چراغ‌کوسه‌های شکم مخملی (Etmopterus spinax) که از نوع سگ‌ماهی هستند، در اعماق دریاهای مدیترانه و اقیانوس اطلس ساکن هستند. آن‌ها روشی خاص برای فرار از شکارچی‌ها دارند: علامتی درخشان روی خود دارند که درباره‌ی خطر هشدار می‌دهند. این کوسه‌ها تا بیش از ۶۰ سانتی‌متر رشد نمی‌کنند؛ در نتیجه نسبت به شکارچی‌های بزرگ‌تر آسیب‌پذیر هستند. شکم‌های درخشانشان به شکارچیان گرسنه هشدار می‌دهند که این کوسه‌ها طعمه‌ی مناسبی نیستند.

بخش‌های درخشان چراغ‌کوسه‌ی شکم مخملی

کوسه‌های فوبودوس در حدود ۳۵۰ میلیون سال پیش جمعیت زیادی داشتند و طولشان به ۱.۲ متر می‌رسید. قدمت اولین گونه‌های کوسه‌ی کشف‌شده به ۴۵۰ میلیون سال پیش بازمی‌گردند و اولین دندان قدمتی ۴۱۰ میلیون‌ساله دارد در نتیجه کوسه‌های فوبودوس تقریبا در آغاز تکامل کوسه‌ها قرار می‌گیرند. آن‌ها دندان‌هایی سه تیغ، بدن‌هایی مانند مارماهی و پوزه‌هایی دراز داشتند و کمی مانند کوسه‌های جدید چین‌دار به نظر می‌رسند. بخش زیادی از بیولوژی این کوسه‌ها از فسیل‌های تقریبا کاملی که در مراکش کشف شدند، شناسایی شد. آن‌ها احتمالا با گزشی کشنده قربانی خود را شکار می‌کردند.

دیرینه‌شناسان این اسکلت تقریبا کامل از کوسه‌های فوبودوس را کشف کردند

دانشمندی که کوسه‌های نینجا را کشف کرد، با الهام از صحبت‌های برادرزاده‌ی خود نام نینجا را برایشان انتخاب کرد. به نقل از مجله‌ی هاکای، ویکی واسکز، نام چراغ‌کوسه‌ی نینجا را پس از آنکه برادرزاده‌های هشت ساله‌اش گفتند، پوست سیاه کوسه آن‌ها را به یاد نینجا می‌اندازد، این نام را برای کوسه‌ها انتخاب کرد.

کوسه‌های نینجا نام علمی جالبی هم دارند: Etmopterus benchleyi که برگرفته از پیتر بنچلی مؤلف کتاب آرواره‌ها است. این کوسه‌ها کوچک هستند و تا ۰.۵ متر رشد می‌کنند. محل زندگی این کوسه‌ها نزدیک سواحل آمریکای مرکزی است.

نمای الهام‌بخش آرواره‌های چراغ‌کوسه‌ی نینجا

کوسه‌های ووبگانگ معمولا در کف اقیانوس‌ها اقامت دارند. این کوسه‌ها از خانواده‌ی کوسه‌های نهنگ‌سان (Orectolobidae) هستند که خود را با الگوهای خال‌دار نارنجی‌فام استتار می‌کنند. این کوسه‌ها همچنین دارای چین‌هایی در اطراف آرواره‌ها هستند.

گونه‌های مختلفی از کوسه‌های ووبگانگ وجود دارند که در اقیانوس هند شرقی و اقیانوس آرام غربی گسترده شده‌اند. بزرگ‌ترین کوسه‌های ووبگانگ تا بیش از ۳ متر رشد می‌کنند. ووبگانگ در زبان بومی استرالیایی به معنی ریش پشمالو است.

کوسه‌های ووبگانگ در کف اقیانوس‌ها زندگی می‌کنند

نود و سه میلیون سال پیش در مکزیک کنونی، کوسه‌هایی معروف به کوسه‌های عقاب (Aquilolamna milarcae) با باله‌های بلند خود در اقیانوس‌ها شنا می‌کردند. طول بال‌های این کوسه‌های به ۱/۹ متر می‌رسید به‌طوری‌که عرض این کوسه‌ها بیشتر از طولشان بود (۱/۶۵ متر). با اینکه دندان‌های کوسه‌ی عقاب از فرایند فسیل‌سازی جان سالم به در نبردند، اکتشافات نشان می‌دهند این گونه‌ها مانند کوسه‌های وال کنونی از موجودات ریز تغذیه می‌کردند.

تصویرسازی کوسه‌ی عقاب که در حدود ۹۳ میلیون سال قبل در بستر کهن دریاهای مکزیک کنونی زندگی می‌کرد

کوسه‌های هلیکوپریون با آرواره‌هایی اره‌مانند عجیب بیش از یک قرن ذهن دانشمندان را به خود مشغول کرده بودند. آرواره‌ها که ظاهری حلزونی‌شکل ‌دارند برای اولین بار در اواخر سده‌ی ۱۸۰۰ میلادی در کوهستان اورال کشف شدند. قدمت کوسه‌های هلیکوپریون به حدود ۲۷۰ میلیون سال پیش بازمی‌گردد.

تصویرسازی هنری از کوسه‌ی هلیکوپریون با دندان‌های اره‌مانند منحصر‌به فرد.

زمین‌شناسی با شناسایی دندان‌ها در سال ۱۸۹۹ نام هلیکوپریون را برای این نوع کوسه انتخاب کرد. اما کسی نمی‌توانست این دندان‌ها را با دهان یک کوسه تطبیق دهد. آیا دندان اره‌ای در دهان کوسه جا می‌شد؟ آیا به نوعی عضو حسی قابل توسعه‌ی آرواره وصل بود که هنگام حمله‌ی این حیوان بیرون می‌آمد؟

سرانجام در سال ۲۰۱۴ دانشمندان براساس گونه‌های کشف‌شده در آیداهو به نتایجی رسیدند. به نقل از نشنال جئوگرافیک، دندان‌های اره‌ای در فک پائین کوسه‌ قرار می‌گرفتند. طول هلیکوپریون به ۷.۶ متر می‌رسید و فاقد دندان فوقانی بود. براساس پژوهش‌های بعدی هلیکوپریون از نظر تخصصی کوسه نبود، بلکه از خویشاوندان نزدیک کوسه‌ها موسوم به ماهی خالدار بود.