داستان تراژیک آلودگی پلاستیک؛ بازیافت راه نجات نیست

تا همین چند سال پیش، این‌طور به‌نظر می‌رسید که بازیافت قرار است راه نجات بشر از گنداب زباله‌هایی باشد که دارد کل کره‌ی زمین را در خود غرق می‌کند؛ اما بعد قیمت سوخت فسیلی سقوط کرد و باعث شد ساخت مواد پلاستیکی جدید به‌قدری ارزان شود که حتی دغدغه‌های اقتصادی هم نتواند انگیزه‌ای برای بازیافت باشد. بعد از آن هم، چین واردات پلاستیک‌های بازیافت‌شدنی را متوقف کرد و با این کار، تمام نقشه‌های جوامع برای ترویج فرهنگ بازیافت نقش بر آب شد و بهترین چیزی که حالا می‌شود در وصف اکثر محصولات پلاستیکی گفت، این است کربنی که از آن ساخته شده‌اند، در خود به‌دام می‌اندازند و در هوا آزاد نمی‌کنند.

بزرگ‌ترین نقطه قوت پلاستیک هم بزرگ‌ترین عیبش است: چندین سال طول می‌کشد تا تجزیه شود. البته اجزای آن از هم جدا و به ذرات کوچک‌ و کوچک‌تری در ابعاد میکرو و نانو تقسیم می‌شود؛ اما برخلاف مواد طبیعی مانند چوب و شیشه، پلاستیک به مواد شیمیایی سازنده‌اش تجزیه نمی‌شود. به‌عبارت‌دیگر، آن ذرات بسیار کوچک میکرو و نانویی هنوزهم پلاستیک هستند، اگرچه دیگر هیچ شباهتی به آنچه قبلا بودند، ندارند و به‌سختی به‌چشم می‌آیند.

میکروپلاستیک‌ها فرایند پاک‌سازی اقیانوس‌ها را دشوار و پرهزینه می‌کنند

دلیل اینکه پلاستیک به مواد سازنده‌اش تجزیه نمی‌شود، این است که شکستن پیوندهای کربن-کربن پلیمرها به مقدار زیادی انرژی نیاز دارد و ازآنجاکه این پیوندها به‌طور مصنوعی ایجاد شده‌اند، هنوز هیچ میکروارگانیسمی وجود ندارد که بتواند بیشتر این پیوندها را تجزیه کند.

کیسه‌های پلاستیکی میوه و تقریبا همه چیزهایی که آنلاین سفارش می‌دهیم، بدون هیچ کاربردی بلافاصله دور ریخته می‌شوند. این پلاستیک نازک از پلی‌اتیلن سبک ساخته شده که سخت‌ترین نوع برای بازیافت است و درمعرض نور خورشید، نسبت به سایر انواع پلاستیک سخت‌تر متان و اتیلن بیشتری آزاد می‌کند که باعث گرمایش زمین می‌شوند. بدتر از همه اینکه این مدل پلاستیک پرمصرف‌ترین نوع پلاستیک در دنیا است.

اگر به مسائل محیط‌زیست علاقه‌مند باشید، احتمالا نام زباله‌دان بزرگ اقیانوس آرام (Great Pacific Garbage Patch) را که بین کالیفرنیا و هاوایی قرار گرفته و تا ژاپن امتداد یافته، زیاد شنیده‌اید؛ اما برخلاف تصور، این منطقه هیچ شباهتی به جزیره‌‌ی بزرگی از زباله که در عکس‌های هوایی و ماهواره‌ای قابل‌رویت باشد، ندارد. درعوض، شبیه سوپی از تکه‌های بسیار ریز پلاستیک است که به‌راحتی با چشم غیرمسلح قابل‌مشاهده نیستند.

درواقع، این زباله‌ها به‌قدی ریز هستند که پاک‌سازی آن‌ها فرایندی دشوار و پرهزینه است؛ مخصوصا در شرایطی که تولیدکنندگان همچنان به تولید پلاستیک ادامه می‌دهند و ما نیز پلاستیک‌های بی‌مصرف را دور می‌اندازیم.

زباله‌های پلاستیکی این منطقه طیف وسیعی را شامل می‌شود؛ از وسایل ماهی‌گیری دورانداخته‌شده که همچنان جانوران دریایی را به‌دام می‌اندازند، مجروح می‌کنند و می‌کشند تا پلاستیک‌های بسیار ریز رنگارنگی که زیر آب فرورفته‌اند. این تکه‌های بسیار ریز پلاستیک هم خطرهای خاص خود را دارند؛ مثلا هنگامی که جانوران دریایی آن‌ها را می‌بلعند، جلوِ حرکت غذا در طول دستگاه گوارش آن‌ها را می‌گیرند و باعث مرگ ناشی از گرسنگی این جانوران می‌شوند.

زباله‌های پلاستیکی در معده‌ی جوجه‌ی مرغ دریایی

علاوه‌بر مواد شیمیایی و افزودنی‌های سمی تولیدی که بخش ذاتی پلاستیک هستند، این ذرات همچنین به‌عنوان حاملی برای سایر مواد سمی نظیر آفت‌کش‌ها، فلزات سنگین، باکتری‌های بیماری‌زا و ویروس‌ها عمل می‌کنند که روی سطوح ناهموار آن‌ها می‌چسبند.

علاوه‌براین، دراثر برخورد مداوم باد و امواج با پلاستیک که آن را به تکه‌های کوچک‌تر تقسیم می‌کند، گاز متان آزاد می‌شود که در ۲۰ سال اولی که به جوّ می‌رسد، ۸۰ بار بیشتر از دی‌اکسیدکربن باعث گرمایش زمین می‌شود. درضمن، تمام این ذرات در آب شیرین هم یافت می‌شوند و ما آن را بی‌خبر از خطراتش می‌نوشیم.

مشکلات و خطرات بی‌شمار پلاستیک برای محیط‌زیست به کنار، تاکنون هیچ‌یک از راهکارهای ارائه‌شده برای مقابله با این معضل بزرگ کارساز نبوده‌اند. به‌عنوان مثال، پاک‌سازی سواحل اگرچه اقدام بسیار خوبی است، بسیاری از پلاستیک‌های جمع‌آوری‌شده از ساحل سرانجام از اقیانوس سردر‌می‌آورند. کنارگذاشتن پلاستیک به‌طور کامل هم کار آسانی نیست. شاید بتوان دست از تولید بطری پلاستیکی آب برداشت؛ اما اگر بخواهیم شامپو، ایبوپروفن، مرغ یا پاستا بخریم، چه؟

بازیافت هم که متأسفانه در حد شوخی است. ما هیچ زیرساختی برای بازیافت اصولی پلاستیک نداریم. چین تا سه دهه، نزدیک به نیمی از زباله‌های پلاستیکی بازیافت‌شدنی دنیا را وارد می‌کرد؛ اما در سال ۲۰۱۸ جلوِ این واردات را گرفت. کشورهای دیگر هنوز زباله‌های بازیافتی را قبول می‌کنند؛ اما در بیشتر موارد به‌جای بازیافت، آن‌ها را می‌سوزانند که طبیعتا این اقدام باعث آلودگی شدید هوا می‌شود.

وقتی پلاستیک برای بازیافت ذوب می‌شود، بسیاری از ویژگی‌های مطلوب خود از‌جمله سختی و انعطاف‌پذیریش را از دست می‌دهد؛ به‌همین‌خاطر، از بازیافت چیزهای سخت مانند بطری‌ها اغلب محصولات نرم‌تری مانند ژاکت‌های الیاف مصنوعی و شلوار اسپندکس و فرش‌های پلی‌استری تولید می‌شود و کارخانه‌ها همچنان باید برای بطری، پلاستیک جدید تولید کنند.

خرید این محصولات بازیافتی از فرستادن پلاستیک به محل دفن زباله و آزادسازی گاز متان درمعرض نور خورشید جلو‌گیری می‌کند؛ اما این منسوجات پلاستیکی هنگام شسته‌شدن، میکروفایبر را در هوا و آب آزاد می‌کنند و بدین‌ترتیب، ما دائما آن‌ها را می‌خوریم و می‌نوشیم و با هربار نفس‌کشیدن، به درون ریه‌هایمان می‌فرستیم و این چرخه برای تمام گونه‌های جانوری دیگر روی زمین نیز تکرار می‌شود.

با‌این‌اوصاف، بازیافت فقط حقه‌ای است که صنعت پتروشیمی به‌کمک آن بار سنگین زباله‌های پلاستیکی تولید‌شده در کارخانه‌های خود را به دوش ما مصرف‌کنندگان می‌اندازد و در‌عین‌حال با کم‌کردن حس گناهی که به سبک زندگی به‌شدت اسراف‌گرایانه خود داریم، ما را به خرید پلاستیک بیشتر ترغیب می‌کند. ازآنجاکه پلاستیک بازیافتی را نمی‌توان بلافاصله به محصولات قابل‌استفاده تبدیل کرد، صنعت پتروشیمی برای بقای کارخانه‌هایش نیاز دارد به تولید پلاستیک جدید ادامه دهد.

در مطالعه‌ای که مارس ۲۰۱۶ منتشر شد، گروهی از دانشمندان ژاپنی به یافته‌ی خارق‌العاده‌ای رسیدند. آن‌ها پس از جمع‌آوری مقداری لجن از محیط اطراف مرکز بازیافت بطری در شهر اوساکا، باکتری‌هایی را کشف کردند که توانایی تجزیه یا به‌اصطلاح «خوردن» پلاستیک را در خود پرورش داده بودند.

�

با‌این‌حال، از این یافته و نتایج چند مطالعه‌ی دیگر در سال‌های اخیر می‌توان امیدوار بود که روزی تأسیساتی در مقیاس صنعتی ساخته شود که در آن آنزیم‌ها به تجزیه‌ی انبوهی از پلاستیک‌هایی که قرار بود به محل دفن زباله برده شوند، مشغول شوند یا حتی شرایطی مهیا شود تا این آنزیم‌ها را بتوان روی کوهی از زباله‌های پلاستیکی که در اقیانوس‌ها یا رودخانه‌ها انباشته شده‌اند، پاشید و منتظر ماند تا فرایند تجزیه به‌طور طبیعی کامل شود.

زباله‌های پلاستیکی جمع‌آوری‌شده از زباله‌دان بزرگ اقیانوس آرام

این روش هم مشکلات خودش را دارد. به‌گفته‌ی کارشناسان، تا استفاده‌ی تجاری و انبوه از میکروارگانیسم‌های پلاستیک‌خوار هنوز سال‌های زیادی مانده است. مسئله این است که میکروب‌ها میلیون‌ها سال فرصت داشته‌اند تا یاد بگیرند چگونه مواد آلی مانند میوه‌ها و پوست درختان را تجزیه کنند؛ اما درمقابل، پلاستیک که تا ۷۰ سال پیش در هیچ جای کره‌ی زمین وجود نداشت، برای میکروب‌ها ماده ناشناخته‌ای است که هنوز چیزی درباره‌ی تجزیه‌کردن آن نمی‌دانند.

برای مثال، جلبک دریایی صدهامیلیون سال روی کره‌ی زمین حضور داشته و در این مدت انواع مختلف میکروب‌ها وقت داشتند تا روی آن آزمایش انجام دهند و روش مؤثر تجزیه‌کردنش را یاد بگیرند؛ اما پلاستیک با عمر ۷۰ ساله‌ی خود، تا مدت‌ها هیچ شانسی برای تجزیه‌شدن به‌طور طبیعی ندارد.

آزادکردن این باکتری‌ها در محیط‌زیست حتی اگر عملی باشد، ممکن است بیشتر از سودی که می‌رساند، آسیب‌های بیشتری به محیط وارد کند. تجزیه‌ی پلیمرهای حاوی پلاستیک باعث می‌شود افزودنی‌های شیمیایی که در حالت عادی در محفظه‌ی امن و تجزیه‌ناپذیر پلاستیک به‌دام افتاده‌اند، در هوا آزاد شوند. علاوه‌بر‌این، آزادسازی میکروارگانیسم‌های دست‌کاری ژنتیکی‌شده در طبیعت، ممکن است عوارض جانبی ناشناخته‌ای به‌همراه داشته باشد.

از نظر کارشناسان، در‌حال‌حاضر بهترین راه برای غلبه بر بحران زباله‌های پلاستیکی، استفاده از مواد زیست تخریب‌پذیر مانند Notpla است که از جلبک دریایی و گیاهان دیگر تولید شده است. در نگاهی خوش‌بینانه هم می‌توان پلاستیک را آخرین ضجه‌های صنعت نفت رو‌به‌مرگ دانست که با کاهش تقاضای سوخت فسیلی، برای حفظ سرمایه و قدرت به تبلیغ پلاستیک به‌عنوان محصول نهایی نفت روی آورده است. به‌هرحال، تاریخ نشان داده است که تغییرات فرهنگی اتفاقی غیرممکن نیست و حتی شرکت‌های قدرتمند نیز ممکن است روزی سرنگون شوند.

به‌نظر شما بهترین راه مقابله با زباله‌های پلاستیکی چیست؟ آیا بشر می‌تواند پیش از دفن‌شدن زیر کوهی از ضایعات پلاستیک، برای نجات خود و محیط‌زیست کاری کند؟