چگونه دبی بیابان‌های سرکش را مهار می‌کند؟
بیابان‌زایی تهدیدی برای تأمین غذا در دبی است. آیا فناوری سبز نوپای این شهر می‌تواند باعث عقب‌نشینی شن‌ها شود؟ دبی هرگز با بیابان‌ها بیگانه نبوده است. شلوغ‌ترین شهر امارات متحده‌ی عربی که امروزه به گذرگاه مالی نزدیک به سه میلیون نفر شده است، از یک طرف با دریا و از طرف دیگر با فرشی بی‌نهایت از شن و ماسه احاطه شده است.
شهر دبی در طول ۵۰ سال گذشته داستان موفقیتی بعید را روایت می‌کند. شهری که از بندرگاهی ماهیگیری به یکی از کلان‌شهرهای درخشان جهان تبدیل شد؛ اما دبی با وجود تمام این توانمندی‌ها با یک چالش بزرگ روبه‌رو است: بیابان‌های سرکشی که زمین‌های حاصلخیز را تهدید می‌کنند.
کشور امارات تقریباً هم اندازه با کشور پرتغال است؛ اما ۸۰ درصد این کشور از بیابان تشکیل شده است. اکوسیستم امارات تا اندازه‌ای به دلیل بیابان‌زایی شکننده است. بخش زیادی از زمین‌های ارزشمند این کشور درمعرض خطر تغییر شکل قرار دارند. براساس گزارشی دولتی که در سال ۲۰۱۹ منتشر شد: «با افزایش جمعیت و سیستم‌های مصرف غذایی، فرسایش زمین و بیابان‌زایی بیشتر خود را نشان خواهند داد.»
یافتن راه‌حل‌های مؤثر برای مشکلات یادشده به اولویت کشور امارات تبدیل شده‌اند. هدف اصلی غلبه بر بیابان نیست بلکه هدف بازیابی بخش‌هایی از زمین است که حاصلخیزی خود را از دست داده‌اند. امارات متحده‌ی عربی در مقایسه با کشورهای دیگری که از مشکل بیابان‌زایی رنج می‌برند در موقعیت منحصر‌به فردی قرار دارد. این کشور از منابع مالی موردنیاز برای تقویت ایده‌ها و نوآوری‌هایش برخوردار است. به‌ویژه دبی به‌شدت به‌دنبال توسعه‌ی فناوری سبز است و سرمایه‌گذاری‌های سنگینی در حمایت از استارتاپ‌های سبز و مؤسسه‌های آموزشی فناوری با رویکرد محیطی صورت گرفته‌اند.
موجودیت دبی گواهی بر این مسئله است که در صورت وجود حمایت مالی می‌توان بسیاری از بلندپروازی‌ها و جاه‌طلبی‌ها را به واقعیت تبدیل کرد. ذهنیتی که به ساخت شهری روی ماسه کمک کرد امروز می‌تواند به مبارزه با بیابان‌زایی و عقب راندن بیابان‌ها کمک کند. در صورت موفقیت می‌توان از این راه‌حل‌ها در سطوح جهانی استفاده کرد.
سبزیجات در زمین بهسازی‌شده با رس طبیعی مایع
بیابان‌زایی نوعی نابودی زمین است که باعث بی‌حاصل شدن زمین قابل زراعت و حاصل خیز در مناطق خشک و نیمه‌خشک می‌شود. این اتفاق معمولاً زمانی رخ می‌دهد که منابع طبیعی مثل آب و خاک نابارور می‌شوند به‌همین‌دلیل، زمین کمتر می‌تواند از پوشش گیاهی محافظت کند. با اینکه بیابان‌زایی می‌تواند به صورت طبیعی رخ دهد سرعت آن در امارات متحده و به‌طور کلی در سطح جهان به دلیل فعالیت‌های انسان از جمله دامداری بی‌رویه و زراعت متمرکز و توسعه‌ی زیرساخت رو به افزایش است. به گفته‌ی ویلیام اچ اسکلسینگر، متخصص بیوژئو شیمی و رئیس سابق مؤسسه‌ی مطالعات اکوسیستم کری در نیویورک که بیش از ۳۰ سال در زمینه‌ی مطالعه‌ی بیابان‌ها سابقه دارد:
بیابان‌زایی زمانی رخ می‌دهد که زمین و پوشش گیاهی معمولاً در مرزهای بیابان‌ها دچار بیش تنیدگی شوند. نتیجه حاصلخیزی کمتر گیاهان و گذار به انواعی از گیاهان است که کمتر برای فعالیت‌های انسانی مفید هستند.
سالانه نزدیک به ۱۲ میلیون هکتار از زمین‌ها به‌عنوان پیامد مستقیم خشکسالی و بیابان‌زایی از بین می‌روند. این آمار هم ارز با از بین رفتن ۲۰۰۰ زمین فوتبال آمریکایی در هر ساعت است. اگر این زمین‌ها را کنار هم قرار دهید به‌طور کلی سرعت گسترش کویرها به ۲۱۰ کیلومتر بر ساعت می‌رسد.
سرعت گسترش کویرها در سراسر جهان به ۲۱۰ کیلومتر بر ساعت می‌رسد
در ۲۰ سال گذشته، بخش زیادی از زمین‌های ارزشمند امارات متحده از بین رفتند. به نقل از بانک جهانی، امارات متحده‌ی عربی در سال ۲۰۰۲ دارای ۷۵ هزار هکتار زمین قابل کشت بود اما تا سال ۲۰۱۸ تنها ۴۲۳۰۰ هکتار زمین مزروعی برای آن باقی ماند. داده‌ها همچنین نشان می‌دهند که در بازه‌ی زمانی مشابهی، درصد زمین‌های کشاورزی امارات متحده از ۷/۹۷ درصد به ۵/۳۸ درصد کاهش یافته‌اند.
در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ مصرف ذخایر عظیم نفتی در دوره‌ی رشد و رونق اقتصادی امارات افزایش یافت اما این بهره‌برداری بدون ملاحظات محیطی صورت گرفت. صندوق جهانی طبیعت (WWF)، امارات متحده را در فهرست بدترین آثار زیست محیطی به ازای هر شخص قرار داده است. به گفته‌ی داون چتی، استاد انسان‌شناسی دانشگاه آکسفورد:
توسعه‌ی امارات متحده‌ی عربی در طول ۴۰ سال گذشته با رویکرد غیردوست‌دار محیط زیست انجام شده است. برای بازگرداندن این روند نیاز به اقدامات مالی جدی و تحولات اجتماعی داریم
امارات متحده و به‌ویژه دبی به دلیل این بازخوردهای مطبوعاتی منفی متعهد به بهبود شرایط شدند. شیخ محمد بن راشد ال مکتوم، نخست وزیر امارات متحده و حاکم دبی در سال ۲۰۱۲ استراتژی توسعه‌ی سبز امارات متحده را برای حفظ محیطی پایدار و پشتیبانی از رشد اقتصادی طولانی مدت و ساخت اقتصاد سبز کشور اعلام کرد. به گفته‌ی پروفسور ناتالی کوچ، متخصص جغرافیای سیاسی در دانشگاه سیراکوز نیویورک:
رهبران سیاسی و تجاری در امارات متحده می‌دانند مسائل محیطی برای مدرن نشان دادن کشور و شهرهایی مثل دبی اهمیت زیادی دارند.
مردی در حال مراقبت از محصولات در مزرعه‌ا‌ی آزمایشگاهی در امارات متحده‌ی عربی
از طرفی تصمیم‌گیرندگان در امارات متحده نگران‌اند با اتمام منابع نفتی یا پائین آمدن ارزش آن‌ها چگونه می‌توانند ثروت فعلی خود را حفظ کنند. به گفته‌ی گوک گونل، استاد دیرینه شناسی دانشگاه رایس تگزاس و مؤلف «فضاپیمایی در بیابان»، کتابی درباره‌ی انرژی، تغییرات اقلیمی و طراحی شهری در ابوظبی:
از دهه‌ی ۲۰۰۰ به دلیل گذار دبی به اقتصاد دانش‌محور، تلاش زیادی برای جذب استارتاپ‌های فناوری صورت گرفته است. در این زمینه سرمایه‌گذاری در انرژی تجدیدپذیر و فناوری پاک و پایدار همه از واسطه‌هایی برای متنوع‌سازی اقتصادی هستند.
در حال حاضر تلاش‌هایی در اطراف دبی در حال انجام هستند. برای مثال استراتژی صنعتی ۲۰۳۰ دبی بر طراح شهری با هدف بهبود ساخت و ساز با انرژی بهینه و دوستدار محیط زیست تأکید دارد. از سوی دیگر پارک خورشیدی یک گیگاواتی محمد بن راشد آل مکتوم در ۵۰ کیلومتری جنوب دبی یکی از بزرگ‌ترین پارک‌های خورشیدی جهان به شمار می‌رود.
اما مشکلات محیطی دبی به‌ویژه مشکلات بیابان‌زایی فاصله‌ی زیادی تا رسیدن به راه‌حل دارند. خشکسالی، استفاده‌ی بیش از حد از منابع طبیعی، توسعه‌ی شهری سریع و افزایش درجه‌ی شوری خاک همه از ریسک‌هایی هستند که این شهر را تهدید می‌کنند. عدم موفقیت در یافتن راه‌حل برای این مشکلات همه چیز از زمین‌های زراعی تا گونه‌های بومی منطقه را تهدید می‌کند.
علاوه بر این با توجه به این که امارات متحده برای افزایش جمعیت به‌شدت به واردات وابسته است، لازم است سطح تولید غذاهای داخلی را افزایش دهد به‌طوری‌که این منطقه خودمتکی‌تر و پایدارتر شود. شیخ محمد در می ۲۰۲۱ از دره‌ی فناوری غذایی (Food Tech Valley) رونمایی کرد که محلی برای نوآوری و پژوهش با هدف سه برابر کردن تولیدات غذایی امارات متحده است. امارات متحده برای رسیدن به این هدف نیاز به نوآوری‌های ضدکویر و مؤثر دارد.
نمایی از برج خلیفه و درخت‌های نخل
یکی از روش‌هایی دیرینه برای حل مشکلات یادشده کاشت درخت‌های بیشتر است. به گفته‌ی آنا تنگبرگ، استاد مرکز مطالعات پایدار دانشگاه لاند سوئد: «درخت‌ها می‌توانند خاک را محکم کنند، کربن را جذب کنند، حاصلخیزی خاک را بهبود دهند و نفوذ آب‌های زیرزمینی را افزایش دهند.»
سیاست‌گذاران دبی هم به خوبی از پتانسیل درخت‌ها در مبارزه علیه بیابان‌زایی آگاه هستند. شیخ محمد در سال ۲۰۱۰ برنامه‌ی One Million Tree را راه‌اندازی کرد. هدف این برنامه کاشت یک میلیون درخت برای افزایش پوشش‌های سبز شهر دبی و پیشگیری از بیابان‌زایی بود. بااین‌حال به گفته‌ی حمزه نزال، نماینده‌ی Green Land شرکتی که پروژه را با شراکت دولتی بنیاد بین‌المللی محیطی Zayed راه‌اندازی کرد: «۱۰۰ درصد از درخت‌ها مردند و پروژه به‌طور کامل شکست خورد.»
نزال می‌گوید پروژه‌ی یک میلیون درخت پس از رونمایی شرکت Dubai Holding از توسعه‌ی پروژه‌های املاکی در آن زمین‌ها، متوقف شد. نزال می‌افزاید:
واضح است که پروژه برای اهداف رسانه‌ای و تبلیغاتی آغاز شده بود تا نشان دهد برنامه‌هایی برای توسعه‌ی پایدار وجود دارند. اگر واقعا نسبت به محیط زیست اهمیت می‌دادند برای نجات یک میلیون درختی که مقابلشان جان می‌دادند تلاش می‌کردند.
کریستین هندرسون، استاد مطالعات خاورمیانه در دانشگاه لیدن هلند می‌گوید:
بعید است هدف واقعی پروژه‌ی یک میلیون درخت توسعه‌ی پایدار بوده باشد. علاوه بر این وجهه‌ی سیاسی و زیست محیطی هم از دلایل مهم آن به شمار می‌روند. از نظر زیست بومی عدم موفقیت این پروژه حاصل این حقیقت است که برخی درخت‌ها مناسب محیط امارات متحده نیستند.
شرکت Future Planet همچنین با هلدینگ دبی و شهرداری درباره‌ی پروژه‌ی قرارداد بست اما هیچ نتیجه‌ای حاصل نشد.
درخت نخل واشنگتونیا که به‌عنوان بخشی از برنامه‌ی یک میلیون درخت در سال ۲۰۱۶ در نزدیکی دبی کاشته شد (چپ) و سال ۲۰۱۹ (سمت راست)
تنگبرگ هم معتقد است انتخاب گونه‌های مناسب به اندازه‌ی فاصله‌ی گذاری درختان در مناطق خشک و همچنین منافع مردم، برای پروژه‌های درختکاری ضروری است.
با وجود عدم موفقیت پروژه‌ی یک میلیون درخت، درختکاری هنوز هم یکی از اهداف اصلی در استراتژی کویرزدایی دبی است. عربستان سعودی کشور دیگر خاورمیانه‌ای هم از اهداف خود برای کاشت ۱۰ میلیارد درخت در دهه‌های آینده به‌عنوان بخشی از برنامه‌ی Saudi Green Initiative رونمایی کرده است.
البته برای موفقیت هر پروژه‌ای در مناطق خشک درک استفاده‌ی هوشمندانه از منابع آبی برای زنده ماندن درخت‌ها و سلامت آن‌ها ضروری است. دبی و دیگر بخش‌های خاورمیانه بر پروژه‌هایی مثل بارورسازی ابرها برای تولید باران مصنوعی سرمایه‌گذاری کرده‌اند اما بسیاری از این پروژه‌ها بحث‌برانگیز هستند زیرا می‌توانند احتمال سیلاب را افزایش دهند یا مواد مضری مثل یدین نقره را تولید کنند که برای سلامت مضر هستند.
فناوری‌های توسعه‌یافته در استارتاپ‌های سبز مثل استارتاپ نروژی Desert Control مسیری متفاوت را پیشنهاد می‌دهند. هدف Desert Control حل مشکل بیابان‌زایی دبی با توسعه‌ی نانوذرات رس طبیعی مایع برای تبدیل شن ماسه‌ی بیابان به خاک حاصلخیز است. این فناوری، مایع تشکیل شده از آب و رس را وارد زمین خشک و آسیب‌دیده می‌کند و بدین‌ترتیب لایه‌ای به ضخامت ۵۰ سانتی‌متر ایجاد می‌شود. به گفته‌ی اول کریستن سیورستین، مدیر اجرایی Desert Control:
گرانش باعث می‌شود ذرات کوچک رس به داخل زمین نفوذ کنند و به دانه‌های شن بچسبند. سپس می‌توانند ساختاری خاکی را تشکیل دهند که مانند یک اسفنج آب را به خود جذب می‌کنند. بدین‌ترتیب شن تبدیل به خاک حاصلخیز می‌شود.
بهسازی LNC درخت‌های میوه‌ی گواوا در العین، ابوظبی
مایع نانوذره‌ای نه‌تنها زمین را آبیاری می‌کند بلکه تضمین می‌کند که آب و مواد مغذی به مدت طولانی در زمین حفظ می‌شوند. درنتیجه می‌توان به این زمین ناقص زندگی دوباره‌ای را بخشید.
به گفته‌ی دنیل ایوانز، پژوهشگر سیستم‌های زمین پایدار در مؤسسه‌ی خاک و کشاورزی کرانفیلد بریتانیا، این فناوری امکان بهسازی خاک را در شرایط محیطی دشوار نشان می‌دهد. شرکت Desert Control هنوز در مراحل اولیه‌ی کار خود قرار دارد اما از سال ۲۰۱۹ الگوی رس طبیعی مایع را در دبی برای کشاورزها و صاحبان زمین و مرکز بین‌المللی کشاورزی بیوسالین (ICBA) پیاده‌سازی کرده است. انواع مختلف خاک نیاز به ترکیب‌های سفارشی رس طبیعی مایع دارند درنتیجه برای تضمین راه‌حل صحیح در هر نمونه نیاز به تست پایدار است.
به نقل از سیورستین، ICBA به صرفه‌جویی ۴۷ درصدی در مصرف آب با استفاده از فناوری چمن‌ها اشاره کرده است که معمولاً برای چمن‌های ورزشی، زمین‌های گلف، پارک‌ها و چشم‌اندازهای سبز به کار می‌رود. همچنین ثمرهای بهتری از محصولات غذایی مثل هندوانه (۱۷٪)، ارزن مرواریدی ۰۲۸٪) و کدو (۶۲٪) گزارش شده است. در پروژه‌ای در دبی، بهسازی خاک منجر به صرفه‌جویی ۵۰ درصدی در مصرف آب برای نخل‌ها و دیگر انواع درخت شد. بااین‌حال استفاده از رس طبیعی مایع برای پرورش تعداد از درخت‌های دبی، کاری مهم خواهد بود. به گفته‌ی سیورستین: «یک درخت نخل خرما می‌تواند روزانه ۲۵۰ لیتر آب مصرف کند.»
آن ورهوف، فیزیکدان دانشگاه ریدینگ می‌گوید با اینکه رس مایع بسیار فرصت هیجان انگیزی است هنوز پرسش‌های زیادی درباره‌ی قابلیت کاربرد و زیست‌پذیری آن وجود دارد. برای مثال استفاده از آب شور بر سلامت خاک و تناسب آن برای کشاورزی در بلندمدت تأثیر می‌گذارد. به دلیل نبود آب شیرین در امارات متحده، آب به‌کاررفته در کشاورزی اغلب اوقات با نمک‌زدایی گیاهان به دست می‌آید که می‌تواند منجر به تولید سطوح بالاتر از نرمال نمک شود.
درنتیجه به گفته‌ی ورهوف لازم است رس مایع به‌کندی با آزمایش‌های علمی مناسب در سال‌های آینده به آهستگی پیاده‌سازی شود تا جایی که اثر مضری برای خاک، محیط زیست وسیع‌تر و جوامع محلی نداشته باشد. به گفته‌ی ایوانز حتی اگر بهسازی رس مایع نتیجه‌بخش باشد، تمام چالش‌های مرتبط با کشاورزی در محیط‌های بیابانی مثل ذخیره‌سازی غذای برداشتی و حمایت از نیروی کار برای برداشت محصول را حل نمی‌کند. او می‌افزاید:
نوآوری‌های فناوری در رباتیک، هوش مصنوعی و سنسورها می‌توانند به غلبه بر این محدودیت‌ها کمک کنند.
شترها در بیابان با چشم‌انداز شهری دبی در پس‌زمینه
نزدیک به ۷۵ درصد از زمین سیاره‌ی ما در حال فرسایش است اما مشکل اصلی عدم توجه است. به گفته‌ی تنگبرگ:
فرسایش زمین بر آفریقا، آسیا، آمریکای لاتین و نواحی فقیر در کشورهای توسعه‌یافته مثل برخی نواحی حاشیه‌ای مدیترانه‌ای و مناطق خشک تأثیر می‌گذارد. از طرفی کشورهای ثروتمند بیشتر نگران تغییرات اقلیمی، از بین رفتن تنوع زیستی و آلایندگی مواد شیمیایی هستند.
مشکل عدم توجه در ساختار نظارت محیطی بین‌المللی و مکانیزم‌های سرمایه‌گذاری منعکس شده است. برای مثال می‌توان به معاهده‌ی سازمان ملل برای مبارزه با بیابان‌زایی اشاره کرد که سرمایه‌گذاری کمتری را نسبت به انواع معاهده‌های تغییرات اقلیمی و تنوع زیستی جذب کرد.
با توجه به ثروت عظیم و ضرورت نجات زمین، تلاش‌های ضدبیابان‌زایی امارات متحده می‌توانند مرهمی بر این چالش‌ها باشند و به الگویی برای بقیه‌ی جهان تبدیل شوند. امارات به‌عنوان پیشتاز فناوری منطقه با انتخاب مسیری پیشرو می‌تواند مزایای گسترده‌ای را برای کشورهای حومه و مناطق دیگر به ارمغان بیاورد که به دلیل بیابان‌زایی با آینده‌ای نامعلوم روبه‌رو می‌شوند.