آیا جهان می‌تواند یک‌میلیون گونه را از انقراض نجات دهد؟
یک‌چهارم از تمام گونه‌های گیاهی و جانوری به‌دلیل عواملی نظیر تغییرات اقلیمی و آلودگی درمعرض تهدید قرار دارند. از ۷ دسامبر، مذاکره‌کنندگان و وزرای بیش از ۱۹۰ کشور جهان در اجلاس تنوع زیستی سازمان ملل (COP15) در مونترال کانادا گرد هم آمده‌اند تا به این فوریت رسیدگی کنند.
از ۷ تا ۱۹ سپتامبر، آنان تلاش خواهند کرد تا پیمان جدیدی برای نجات تنوع زیستی زمین را به امضا برسانند. ناگفته نماند مرحله‌ی دوم نشست حرفه‌ای پانزدهمین کنفرانس طرف‌های متعاهد در کنوانسیون تنوع زیستی سازمان ملل شنبه ۱۷ دسامبر (۲۶ آذر) به‌پایان رسید.
این معاهده که به‌عنوان «چهارچوب تنوع زیستی جهانی پس از ۲۰۲۰» شناخته می‌شود، قصد دارد اهداف دقیقی برای کشورها برای محافظت و احیای طبیعت تعیین کند. محافظت از ۳۰ درصد از زمین تا سال ۲۰۳۰ و کاهش آلودگی‌های مرتبط با مواد مغذی مانند کودهای کشاورزی ازجمله‌ی این اهداف است.
زمان رو‌به‌پایان است. استوارت پیم، بوم‌شناس دانشگاه دوک در دورهام کارولینای شمالی و رئیس سازمان حفاظتی غیرانتفاعی Saving Nature می‌گوید: «با سرعتی حدود ۱,۰۰۰ برابر سرعتی که گونه‌ها در طول تکامل ایجاد شده‌اند، در حال سوق‌دادن آن‌ها به‌سمت انقراض هستیم.»
پژوهشگران و کارشناسان نگران‌‌اند که کشورها هنوز درباره‌ی بسیاری از مسائل برای تضمین توافقی که به‌طور مؤثر از گونه‌ها و اکوسیستم‌ها حفاظت کند، اختلاف‌نظر دارند.
کدام گونه‌ها بیشتر درمعرض خطر هستند و چه عاملی آن‌ها را تهدید می‌کند؟
ازجمله گروه‌هایی که بیشتر درمعرض خطر قرار دارند، دوزیست‌ها و مرجان‌هایی هستند که صخره‌های مرجانی را تشکیل می‌دهند. ارزیابی جهانی نشان می‌دهد که بیش از ۴۰ درصد از دوزیستان درمعرض خطر انقراض قرار دارند.
یکی از گونه‌های درمعرض خطر انقراض وزغ درختی اندونزی (Leptophryne cruentata) است که در پارک ملی مانت گده پانگرانگو در جاوا اندونزی زندگی می‌کند. تصور می‌شد که این وزغ‌ها تا سال ۲۰۰۰ منقرض شده باشند؛ اما تعدادی از آن‌ها را تیمی به سرپرستی میرزا کوسرینی، خزنده‌شناس دانشگاه کشاورزی بوگور در اندونزی، مشاهده کردند. گفتنی است پژوهشگران متوجه شدند که این دوزیستان به قارچ دیگچه‌ای آلوده شده‌اند. این قارچ جمعیت دوزیستان در سراسر جهان را به ویرانی کشانده است.
کوسرینی می‌گوید تغییرات اقلیمی احتمالاً زندگی را برای این وزغ کوچک دشوار می‌کند. آب‌و‌هوای گرم می‌تواند موجب شیوع قارچ‌ها و تغییر زمان‌بندی مواردی مانند فصل جفت‌گیری وزغ‌ها شود و این دوزیستان را آسیب‌پذیر کند.
گرم‌شدن زمین که دمای آب دریاها را افزایش داده است، به‌عنوان مسئول آسیب‌رساندن به صخره‌های مرجانی در سراسر جهان نیز شناخته می‌شود. در دوره‌ی ۹ ساله، تا سال ۲۰۱۸، ۱۴ درصد از مرجان‌های جهان از بین رفته‌اند. نابودی مرجان‌ها مشکل بزرگی محسوب می‌شود؛ زیرا صخره‌های مرجانی از یک‌چهارم از کل گونه‌های دریایی حمایت می‌کنند.
پژوهش‌ها نشان می‌دهند که تغییرات اقلیمی به‌سرعت در حال تبدیل‌شدن به تهدیدی بزرگ برای تنوع زیستی است. با‌این‌حال، مخرب‌ترین نیروها تبدیل زمین و دریا برای مصارف کشاورزی و بهره‌برداری انسان‌ها از منابع طبیعی ازطریق ماهی‌گیری، قطع درختان، شکار و تجارت حیوانات وحشی است. حدود ۷۵ درصد از خشکی و ۶۶ درصد از مناطق اقیانوسی به‌طور چشمگیری و معمولاً برای تولید غذا تغییر کرده‌اند.
اگر گونه‌ها ناپدید شوند، چه اتفاقی می‌افتد؟
شهید نعیم، بوم‌شناس دانشگاه کلمبیا در نیویورک، می‌گوید پیش‌بینی این موضوع دشوار است؛ زیرا برای پیش‌بینی کردن باید بدانیم کدام گونه‌ها در اکوسیستم خاصی مانند جنگل‌های بارانی موجود‌‌‌‌‌ند و چه عملکردهایی دارند. بسیاری از این اطلاعات اغلب ناشناخته هستند. با‌این‌حال، دانشمندان نشان داده‌اند اکوسیستم‌هایی که تنوع زیستی کمتری دارند، در جذب و تبدیل منابع به زیست‌توده عملکرد ضعیف‌تری دارند.
همچنین، اکوسیستم‌های دارای تنوع اندک در تجزیه و بازیافت مواد زیستی و مواد مغذی ضعیف عمل می‌کنند. برای مثال، مطالعات نشان می‌دهند وقتی تنوع گیاهی که بستر جنگل را می‌پوشاند، بیشتر باشد، موجودات مُرده سریع‌تر تجزیه می‌شوند و مواد مغذی آن‌ها بازیافت می‌شود.
نعیم می‌گوید اکوسیستم‌های دارای تنوع زیستی ناچیز تاب‌آوری کمتری نیز دارند. چنین اکوسیستم‌هایی پس از بروز اختلال یا شوکی مانند آتش‌سوزی توانایی احیای خود را ندارند؛ اما سیستم‌های با تنوع زیاد این توانایی را دارند. او می‌افزاید: «اگر بخش‌هایی از سیستم خود را از دست بدهید، دیگر خیلی کارآمد عمل نمی‌کند و قوی نخواهد بود. علم به‌طور محکمی این موضوع را نشان داده است.»
اکوسیستم‌ها آب پاکی را نیز فراهم می‌کنند و گاهی اوقات می‌توانند از انتشار بیماری‌ها به انسان جلوگیری کنند. کوسرینی می‌گوید با ازبین‌رفتن گونه‌ها این خدمات ضعیف می‌شود. برای مثال، بیشتر دوزیستان حشرات را می‌خورند که بسیاری از آن‌ها مانند سوسریان و موریانه‌ها و پشه‌ها آفت محسوب می‌شوند.
مطالعات نشان داده‌اند در مناطقی در آمریکای‌مرکزی که جمعیت دوزیستان آن به‌شدت کاهش پیدا کرده است، افزایش موارد مالاریا به‌چشم می‌خورد که اغلب ازطریق پشه‌ها منتشر می‌شود. کوسرینی می‌گوید وقتی آن‌ها ناپدید می‌شوند، متوجه می‌شوید؛ زیرا تعداد حشرات و متعاقباً استفاده مردم از آفت‌کش‌ها برای از‌بین‌بردن آن‌ها افزایش پیدا می‌کند.
برای حفاظت از تنوع زیستی به چه راهکارهایی نیاز است؟
حفاظت از زیستگاه‌ها برای نجات گونه‌ها حیاتی است. این ایده در چهارچوب مورد مذاکره در COP15 گنجانده شده است. این پیش‌نویس شامل هدف محافظت از حداقل ۳۰ درصد از خشکی و دریای زمین تا سال ۲۰۳۰ است.
پیم می‌گوید برای اینکه حفاظت‌ها موثر باشد، مناطق حفاظت‌شده باید شامل مناطق دارای تنوع زیستی فراوان مانند جنگل‌های گرم‌سیری باشد. مطالعات نشان می‌دهند که با وجود افزایش در مناطق حفاظت‌شده در سراسر جهان در ده سال گذشته، تعداد گونه‌ها همچنان کاهش پیدا کرده است؛ زیرا این حفاظت‌ها در مناطق مناسب اعمال نشده‌اند.
ریشه‌کن‌کردن گونه‌های مهاجم یکی دیگر از استراتژی‌های حفاظتی مهم است و در پیش‌نویس چهارچوب آمده است که وارد‌کردن گونه‌های مهاجم به یک منطقه باید به نصف کاهش پیدا کند. برخی تخمین‌ها نشان می‌دهند که شکارچیان مهاجمی مانند گربه‌ها و موش‌های صحرایی مسئول بیش از نیمی از کل انقراض‌های پرندگان، پستانداران و خزندگان هستند.
به‌گفته‌ی پژوهشگران، مهم است که کشورها روی چهارچوبی توافق کنند که حداقل برخی از اهداف آن اندازه‌گیری‌شدنی باشد. در این صورت، می‌توان میزان پیشرفت را اندازه‌گیری کرد و در‌صورت ناکامی در دستیابی به اهداف، کشورها باید پاسخ‌گو باشند.
آیا جهان موفق می‌شود برای محافظت از طبیعت پیمان جدیدی را قبول کند؟
در کنفرانس مطبوعاتی که ۶ دسامبر برگزار شد، الیزابت مرما، دبیر اجرایی کنوانسیون تنوع زیستی، پیمان جهانی زیربنای معاهده‌ی تنوع زیستی جدید، گفت مذاکره‌کنندگان در دور نهایی مذاکرات پیش از شروع اجلاس پیشرفت کافی نداشته‌اند. او از کشورها تقاضا کرد تا سر این مسئله به توافق برسند. او گفت: «زمین در بحران قرار دارد. این آخرین فرصت ما برای اقدام است.»
یکی از موضوعات بحث‌برانگیز مهم نحوه‌ی تامین مالی حفاظت از تنوع زیستی، خصوصاً در کشورهایی با درآمد کم و متوسط است که بخش اعظم تنوع زیستی در آن‌ها قرار دارد. این کشورها ازجمله برزیل و گابن پیشنهاد کرده‌اند که صندوق مالی برای حمایت از آن‌ها ایجاد شود. این پیشنهاد تاکنون موردتوجه کشورهای ثروتمند قرار نگرفته است. نعیم می‌گوید: «آن‌ها باید تعهدات مالی داشته باشند؛ زیرا کارها بدون پول انجام نمی‌شود.»
با وجود بدبینی‌ها، نعیم مطمئن است که دانشمندان و طرفداران برای دستیابی به پیمان تلاش خواهند کرد. او می‌گوید: «اگر کشورها بتوانند به کاهش جهانی در کاهش تنوع زیستی برسند، تغییر واقعی اتفاق خواهد افتاد.»