گتوند دوم یا حلال مشکل کم‌آبی؛ ماجرای سد چم شیر چیست؟

این روزها سد چم شیر به عنوان یکی از بزرگ‌ترین سدهای ایران که در آستانه‌ی آبگیری قرار گرفته، در رسانه‌ها خبرساز شده است. این سد روی رودخانه زهره در دامنه جنوبی ارتفاعات زاگرس در استان کهگیلویه و بویراحمد احداث شده و به‌گفته‌ی مسئولان، هدف از اجرای آن تولید انرژی برق‌آبی به میزان دست‌کم ۴۸۲ گیگاوات ساعت در سال، تامین آب شرب و صنعتی منطقه، بهبود وضعیت گردشگری و کنترل سیلاب است.

بااین‌حال، کارشناسان محیط‌زیست از دست‌کم یک سال پیش با هشدار درباره‌ی آبگیری سد چم شیر، بهره‌برداری از این سازه را تکرار فاجعه‌ی سد گتوند دانسته‌اند. آن‌ها می‌گویند بیش از ۶۰ درصد از مخزن سد چم شیر روی سازند تبخیری گچساران که دربردارنده‌ی لایه‌های گچ، نمک و آهک است، قرار دارد و با جمع‌شدن آب پشت سد، سالانه صدها هزار تن نمک به مخزن آن وارد خواهد شد.

علاوه‌بر تجمع شورابه در مخزن سد، احتمال آلودگی آب به‌دلیل وجود چندین حلقه چاه نفت در نزدیکی محل سد، نابودی پوشش گیاهی ارزشمند منطقه و زیر آب رفتن چندین محوطه‌ی باستان‌شناسی، دیگر پیامدهای ناگواری هستند که متخصصان درباره‌ی آن‌ها ابراز نگرانی کرده‌اند.

اما مسئولان وزارت نیرو و مجریان طرح با بیان اینکه سد چم شیر هیچ‌گونه مشکل زیست‌محیطی ندارد، هشدارهای کارشناسان و فعالان محیط‌زیست را حاشیه‌سازی و هیاهوی رسانه‌ای دانسته‌اند. آن‌ها می‌گویند مطالعات مربوط به سد را از سال ۱۳۸۷ به سازمان محیط‌زیست ارائه داده و مجوز اجرای طرح را دریافت کرده‌اند.

سد چم شیر در حوضه‌ی آبریز رودخانه زهره و در فاصله تقریبا ۲۰ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان گچساران در استان کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد. مطالعه‌ی احداث این سد در سال ۷۳ و عملیات احداث آن به‌طور رسمی از سال ۸۷ آغاز شد. چم شیر نخستین سد بتن غلطکی در ایران محسوب می‌شود، ۱۵۵ متر ارتفاع دارد و حجم مخزن آن در تراز نرمال به ۲٫۳ میلیارد متر مکعب می‌رسد.

رودخانه زهره با حوضه‌ی آبگیری به وسعت ۱۷٬۱۵۰ کیلومتر مربع و طول ۴۹۰ کیلومتر، یکی از بزرگ‌ترین رودخانه‌های ایران است که از ارتفاعات جنوبی رشته‌کوه‌های زاگرس سرچشمه می‌گیرد و درنهایت به خلیج فارس می‌ریزد. موقعیت منحصربه‌فرد این رود در محل تنگه چم شیر از نظر توپوگرافی، هیدرولوژی و زمین‌شناسی، این محل را از نگاه مجریان طرح به یکی از گزینه‌های مناسب برای احداث سد مخزنی تبدیل کرد.

به‌گفته‌ی معاون اجرایی طرح سد و نیروگاه چم شیر، عملیات سد چم شیر درحال‌حاضر با پیشرفت ۹۳ درصد در دست اجرا است و براساس زمان‌بندی، آبگیری سد قرار بود در دی ماه امسال انجام شود. بااین‌حال سازمان محیط‌زیست به‌تازگی اعلام کرد که با توجه به احتمال وجود گنبدهای نمکی نهفته، خواستار تعویق آبگیری سد تا زمان نمونه‌برداری از محل مخزن است.

با بهره‌برداری از چم شیر، آب مورد نیاز ۱۴۰ هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی استان‌های کهگیلویه و بویراحمد، خوزستان و بوشهر تامین خواهد شد. از دیگر مهم‌ترین اهداف سد می‌توان به ایجاد زیرساخت مناسب برای تولید صنعت آبزیان و صنایع وابسته، ایجاد بستر مناسب جهت توسعه‌ی گردشگری منطقه، کنترل سیلاب‌ها و استفاده‌ی بهینه از آب، جلوگیری از بروز خسارات سیلاب، اشتغال‌زایی، کنترل شوری آب رودخانه زهره و احیاء اراضی پایین‌دست اشاره کرد.

به‌نقل از حسین آخانی، استاد گیاه‌شناسی دانشگاه تهران و فعال محیط‌زیست، رودخانه زهره با هدایت الکتریکی بیش از ۴ هزار میکروزیمنس بر سانتی‌متر که در فصول کم‌آبی به بیش از ۱۵ هزار می‌رسد، اساسا رودی شور با کیفیت آب نامطلوب است. وجود لایه‌‌های گسترده‌ی نمک و خروج چشمه‌های شور در سرتاسر بستر رودخانه، آب زهره را چنان شور می‌کنند که براساس استانداردهای بین‌المللی نه برای شرب مناسب است و نه کشاورزی. درنتیجه احداث سد روی چنین رودخانه‌ای به‌معنای تجمع نمکی است که به‌طور طبیعی شسته می‌شود و به دریا می‌ریزد.

اکنون حجم عظیمی از آب از قبل شور زهره قرار است در محلی انباشته شود که تقریبا دوسوم آن روی سازند گچساران قرار دارد. سازند گچساران یک توالی رسوبی است که بخش‌هایی از آن را لایه‌های نمک و گچ و مارن‌های نمکی تشکیل می‌دهند. به‌گفته‌ی محمدحسن صالحی‌نیا، کارشناس فنی سد چم شیر، وجود سازند گچساران به‌معنای لایه‌های نمک یا گنبد نمکی نیست؛ زیرا این لایه‌ها در سطح یا اعماق کمتر از ۴۰۰ وجود ندارند و از این‌رو مسئله‌ی انحلال نمک در آب مخزن پیش نمی‌آید.

بااین‌حال، براساس گزارشی که دراختیار کمیسیون اصل ۹۰ مجلس شورای اسلامی قرار گرفته، ادعای عمقی‌بودن لایه‌های نمک رد شده است. پژوهشگران زمین‌شناس در فاصله‌ی ۱۷۰۰ متری رودخانه‌ی زهره در کنار رود بابا منیر که یکی از شاخه‌های فرعی و شور زهره است، وجود لایه‌های سنگ نمک را مستند کرده‌اند. نویسندگان در گزارش خود آثار نمک را هم در بستر رودخانه زهره و هم در شیب‌های جانبی به خوبی نشان داده‌اند. استارتاپ فضایی تیزنگر نیز به‌تازگی سه محدوده را در مخزن آبگیری سد شناسایی کرده است‌ که دارای پتانسیل وجود لایه‌ی سطحی سنگ نمک هستند. ویدئوی زیر مدل‌سازی سه‌بعدی تیزنگر از آب‌گیری سد چم شیر را نشان می‌دهد.

حتی اگر از لایه‌های نمک سطحی چشم‌پوشی کنیم، به‌نقل از پژوهش مهدی ترابی کاوه، استاد زمین‌شناسی، اشکال کارستی یا فرورفتگی‌های مختلف ناشی از انحلال سازند که به خوبی در سازند گچساران گسترش یافته‌اند، توانایی مخزن سد چم شیر در نگهداری آب را با چالش مواجه خواهند کرد. ترابی و همکارانش انتظار دارند که به‌دنبال آبگیری سد، پتانسیل کارستی‌شدن در منطقه افزایش یابد؛ اتفاقی که ممکن است خطراتی مانند نشت آب از مخزن و همچنین فرونشست در محل احداث سد را در پی داشته باشد.

محمد درویش، فعال محیط‌زیست می‌گوید سازند گچساران به‌ویژه در منطقه‌ی فروافتادگی دزفول به‌شدت آسیب‌پذیر و احتمال تبدیل مخزن سد به مخزن شورابه بسیار زیاد است. درویش باور دارد که درصورت آبگیری سد و شکل‌گیری دریاچه‌ی آب شور پشت آن، چشمه‌های شور در پایین‌دست سد فعال‌تر خواهد شد و درنتیجه اراضی کشاورزی از بهبهان تا هندیجان در شرق خوزستان نابود خواهند شد. وضعیت زمانی بدتر خواهد شد که با نرسیدن آب زهره به دشت‌های جنوب شرقی خوزستان، شاهد بحرانی‌تر شدن کانون ریزگردها در اطراف این منطقه خواهیم بود.

دکتر آخانی می‌گوید نزدیکی سد چم شیر به بخش‌های ۴ و ۵ سازند گچساران، مخزن سد را با ورود چند میلیارد تن نمک تهدید می‌کند؛ درحالی‌که عامل فاجعه در سد گتوند، فقط ۱۲۰ میلیون تن نمک ناشی از برون‌زدگی گنبد نمکی بود. در این وضعیت، بهره‌برداری از سد چم شیر می‌تواند به فاجعه‌ای به مراتب بزرگ‌تر از گتوند منجر شود.

مشکل سد چم شیر صرفا به آب شور محدود نمی‌شود. به‌گفته‌ی دکتر آخانی، مخزن سد روی یکی از بزرگ‌ترین مخازن نفتی ایران با تقریبا ۵۰ میلیون بشکه نفت قرار دارد. درحال‌حاضر ۱۱ حلقه چاه نفت در منطقه وجود دارد که با آب‌گیری سد، وزارت نفت ناگزیر به خارج‌کردن این چاه‌ها از مدار خواهد شد. صرف‌نظر از خسارتی که دراثر تعطیلی چاه‌های نفت به‌وجود می‌آید، حتی اگر بتوان چاه‌ها را به‌طور کامل بست، همچنان امکان نشت مواد شیمیایی نفتی به آب مخزن و بروز فاجعه‌ی زیست‌محیطی وجود دارد.

از بین‌رفتن پوشش گیاهی ارزشمند بومی، دیگر نگرانی فعالان محیط‌زیست است. در اراضی مخزن سد، جنگل انبوهی به مساحت ۵۰۰ هزار هکتار از درختان گز، صنوبر و بید وجود دارد که محل زیست گونه‌هایی از حیات‌وحش ازجمله گرگ، روباه، خرگوش و تشی است. آبگیری سد، تمام این پوشش گیاهی را از بین خواهد برد. براساس مشاهدات دکتر آخانی، مجریان طرح همین حالا در محل مخزن سد دست به تخریب گسترده‌ی پوشش گیاهی زده‌اند.

آبگیری سد چم شیر به مایه‌ی نگرانی فعالان میراث فرهنگی و باستان‌شناسان نیز تبدیل شده است. هرچند وزارت نیرو وجود هرگونه آثار باستانی را در محل مخزن سد رد می‌کند، گزارش‌ها از شناسایی بیش از ۱۴۰ اثر و محوطه‌ی باستانی در محدوده‌ی سد چم شیر حکایت می‌کنند.

به‌نقل از ایسنا، کهن‌ترین شواهد به‌دست‌آمده از حوضه‌ی آبگیر سد چم شیر در شهرستان گچساران به دوره‌ی فراپارینه‌سنگی در حدود ۱۶ هزار تا ۱۰ هزار سال پیش مربوط می‌شود. سپس با وقفه‌ای طولانی، شواهد اندکی از استقرارگاهی از اواخر دوره نوسنگی به دست آمده که متعلق به شش هزار سال قبل است. با آبگیری سد، تمام این محوطه‌های باستانی برای همیشه زیر آب خواهند رفت.

پژوهشگران تاکنون کاوش‌های نجات‌بخشی را در بخشی از محوطه‌ها انجام داده‌اند. پژوهشگاه میراث فرهنگی در هفته‌های گذشته گروه‌هایی را برای کاوش محوطه‌های پشت سد اعزام کرد. بااین‌حال زمان اندک تعیین‌شده برای کاوش‌ها، انتقاد باستان‌شناسان را در پی داشته است.

به‌نقل از گزارش روزنامه آرمان، فشار چینی‌ها به‌عنوان سرمایه‌گذار اصلی سد چم شیر، دلیل اصرار دولت برای آبگیری هرچه سریع‌تر سد است. میثم فاضلی، مدیر امور مطالعات سد چم شیر با تایید تلویحی این ادعا می‌گوید در پروژه چم شير، حدود ۳۰ ميليارد دلار پول بلوکه‌شده‌ی ايران در چين وجود داشت که دولت چين به ايران بازنمی‌گرداند. در نهايت برای زنده شدن اين پول توافق شد که چين از اين پول به ايران وام با سود ۱۸ درصد بدهد. سپس به‌شرط آنکه چین بخشی از پروژه چم شیر باشد، بخشی از این پول برای ساخت سد استفاده شد.

به‌گفته محمد درویش، نکته‌ی مهم درمورد مشارکت چینی‌ها در چم شیر این است که اولین قسط وام دریافتی از آن‌ها باید در دی‌ماه پرداخت شود و همین موضوع احتمالا دولت را ناگزیر به آبگیری هرچه سریع‌تر سد کرده است. این فعال محیط‌زیست می‌افزاید براساس قرارداد بین ایران و چین، این کشور در مورد توانایی سد برای تحقق اهدافش ازجمله تامین آب شرب و کشاورزی هیچ تعهدی ندارد.

درویش خواستار آن است که آبگیری چم شیر دست‌کم یک‌سال به تعویق بیفتد تا پژوهشگران رشته‌های مختلف مطالعات جامع‌تری انجام دهند. هرچند آبگیری فعلا به تعویق افتاده است، اما اگر خبر فشار چینی‌ها حقیقت داشته باشد، احتمالا درنهایت بار دیگر دغدغه‌های محیط‌زیستی قربانی اراده‌ی سیاسی خواهد شد.