مازوت چیست و چه معایبی برای انسان و محیط زیست دارد؟

با رسیدن فصل سرما، بحث آلودگی هوا در شهرهای بزرگ به یکی از بحث‌های داغ هر محفلی تبدیل می‌شود. متهم اصلی بروز این مشکل نیز چیزی نیست جز سوختی به نام «مازوت». برای داشتن درک بهتر از این موضوع و آشنا‌شدن با ابعاد این بحران جدی، بهتر است نگاهی دقیق به این سوخت و عوارض آن بیندازیم.

نفت خامی که از زمین استخراج می‌شود، ترکیبات مختلفی دارد و با استفاده از روش‌های خاص نیز باید پالایش شود. در مراحل پالایش نفت خام به روش تقطیر، ترکیباتی به‌ نام نفت کوره از برج تقطیر خارج می‌شوند. مازوت یکی از انواع نفت کوره به‌شمار می‌رود که علاوه‌بر کیفیت بسیار نامطلوب، ویسکوزیته‌ی بسیار زیادی نیز برخوردار دارد.

لازمه‌ی استفاده از مازوت در حوزه‌های مختلف، تبدیل این فراورده به محصولات پتروشیمی مناسب است. چنین تغییری با کمک تجهیزاتی انجام می‌شود که در گذشته وجود نداشتند. همین موضوع نیز باعث می‌شد تا مازوت قبل از تبدیل به فراورده‌های دیگر، به‌عنوان سوخت خانگی در کشورهایی مانند شوروی سابق استفاده‌ شود.

این نوع نفت کوره مقادیری گوگرد نیز در ترکیبات خود دارد که قبل از به‌کارگیری در مصارف مختلف باید از آن خارج شوند. گوگردزدایی مازوت به سه روش انجام می‌شود:

• روش تَر

• روش خشک

• روش نیمه‌خشک

از میان شیوه‌های یادشده، روش تَر رایج‌ترین راهی است که برای گوگردزدایی مازوت استفاده می‌شود. در این روش، با کمک مواد جاذبی که بر‌پایه‌ی آب دریا، سدیم، کلسیم، آمونیاک، پتاسیم و منیزیم قرار دارند، گوگرد موجود در مازوت استخراج می‌شود. گوگردزدایی به روش تَر که از چند مرحله‌ی متوالی تشکیل شده است، در مخازنی با عنوان «برج‌های شست‌وشوی تَر» اتفاق می‌افتد.

تفاوت در ویسکوزیته‌ی مازوت باعث می‌شود تا این سوخت به چند دسته‌ی مختلف تقسیم شود:

• CST180

• CST230

• CST280

• CST380

• M100

در‌‌این‌میان، مازوت ۱۰۰ (M100) نیز به‌دلیل وجود مقادیر مختلف گوگرد، به ۴ نوع مختلف تقسیم می‌شود:

• گوگرد زیاد (High Sulphur): شامل ۲ تا ۳٫۵ درصد گوگرد

• گوگرد معمولی (Normal Sulphur): شامل ۱ تا ۲ درصد گوگرد

• گوگرد کم (Low Sulphur): شامل ۰٫۵ تا ۱ درصد گوگرد

• گوگرد بسیار کم (Very Low Sulphur): شامل ۰٫۵ درصد گوگرد

مازوت علاوه‌بر داشتن گرمای سوختن بسیار زیاد، قیمت ارزانی دارد و همین موضوع باعث می‌شود تا به‌عنوان سوخت مناسب در نیروگاه‌های حرارتی و دیگ‌های بخار و سوخت کشتی‌ها استفاده شود. گفتنی است کشورهای اروپایی و آمریکایی با شکستن ترکیبات این سوخت و تولید گازوئیل استفاده‌های مختلفی از آن می‌کنند.

سوختن مازوت به انتشار گاز سمی دی‌اکسید‌ گوگرد (SO2) منجر می‌شود که مقادیر زیاد آن سلامت انسان را با خطرهای جدی مواجه می‌سازد. مقدار استاندارد دی‌اکسید‌ گوگرد موجود در هوا 10ppb است و چنانچه هوایی که تنفس می‌کنیم، حاوی مقادیر بیشتری از SO2 باشد، مشکلات متعددی را تجربه خواهیم کرد.

احساس سوزش در بینی و گلو، مشکلات تنفسی، درد قفسه‌ی سینه و افزایش احتمال بیماری‌های قلبی و قرمزی چشم، ازجمله علائمی هستند که در‌ صورت قرارگرفتن در‌معرض غلظت اندک دی‌اکسیدگوگرد با آن‌ها مواجه خواهیم شد.

انتشار بوی بد در هوا به‌معنای افزایش میزان SO2 به بیش از 500ppb است. در چنین شرایطی، غلظت این گاز در سطح کشنده قرار دارد و خطری بسیار جدی برای سلامت انسان‌ به‌شمار می‌رود. در چنین وضعیتی، آلودگی هوا و راهکارهای مقابله با آن به مهم‌ترین موضوع جامعه تبدیل می‌شود و توجه کارشناسان و مسئولان را بیش‌از‌پیش به خود جلب می‌کند.

استفاده از بهترین برنامه‌های بررسی وضعیت آلودگی هوا و اطلاع از غلظت آلاینده‌های موجود، یکی از اقدامات مهمی است که در این شرایط می‌توان انجام داد. درصورت فزونی میزان آلاینده‌های جوّی، بهتر است از خانه خارج نشوید و در صورت اجبار به خارج‌شدن از منزل نیز، از ماسک‌های صورت مناسب استفاده کنید.

مازوت علاوه‌بر تأثیر مستقیم روی سلامتی انسان، از‌طریق محیط‌زیست و به‌طور غیرمستقیم زندگی ما را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. یکی از تأثیرات مهم‌ و آشنای ورود مازوت به محیط‌زیست، بروز پدیده‌ی «باران اسیدی» است.

حل‌شدن فلزات سنگین در خاک مهم‌ترین پیامد باران اسیدی به‌شمار می‌رود و پدیده‌ی فرسایش خاک را به‌دنبال دارد. این پدیده موجب می‌شود تا خاک قدرت خود را برای حفظ ریشه‌ی درختان و گیاهان از دست بدهد. در این شرایط، پوشش گیاهی از بین خواهد رفت و این موضوع باعث خواهد شد تا احتمال بروز سیل افزایش یابد.

آسیب خاک و پوشش گیاهی موضوع بسیار مهمی است که آینده‌ی بشر را به‌طور‌جدی تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؛ اما نکته‌ای که این مسئله را بسیار جدی‌تر و نگران‌کننده‌تر می‌کند، ماندگاری بسیار زیاد این عوارض در طبیعت است. پژوهش‌ها نشان می‌دهند ترکیباتی مانند زایلین و بنزن که در‌نتیجه‌ی شکسته‌شدن مازوت وارد خاک می‌شوند، به‌مدت بیش از ۱۰ سال در محیط‌زیست باقی می‌مانند.

کمبود گاز طبیعی عواقب جانبی دیگری فراتر از سرما دارد. گاز، سوخت اصلی و اولیه‌ی نیروگاه‌هاست و مازوت یا نفت کوره، به‌عنوان سوخت پشتیبان در نظر گرفته می‌شود؛ اما افزایش میزان مصرف گاز در کشور و کمبود این سوخت باعث می‌شود تا با فرارسیدن ماه‌های سرد سال، استفاده از این فراورده در نیروگاه‌ها و صنایع پتروشیمی مختلف افزایش پیدا کند. هزینه‌های سوخت مازوت برای نیروگاه‌ها بسیار ارزان است و وقتی در شرایط کمبود گاز نیروگاه‌ها به سوزاندن مازوت و گازوئیل روی می‌آورند، نتیجه آلودگی هوا، مختل شدن زندگی و به‌خطر افتادن سلامت مردم است.

سازمان حفاظت محیط زیست هر سال اعلام می‌کند که با استفاده از مازوت بدون سیستم‌های کنترلی مخالف است. با این حال به گفته‌ی داریوش گل‌علی‌زاده، سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم این سازمان، با اینکه حد متعادل مصرف مازوت در دنیا ۱۲ درصد است، این مقدار در کشور ما به ۲۵ درصد می‌رسد. مدیرعامل شرکت تولید نیروی برق حرارتی هم پیش از این اعلام کرد که روزانه حدود ۳۲ میلیون لیتر مازوت در نیروگاه‌های سراسر کشور استفاده می‌شود.

در آلودگی‌های دی‌ماه ۱۴۰۱ استفاده از مازوت در نیروگاه‌ها مدام تکذیب می‌شد اما در نهایت معلوم شد که در این سال به‌دلیل ناترازی گاز ۸٫۴ میلیارد لیتر مازوت در نیروگاه‌های کشور سوزانده شده است. به گفته مدیر عملیات شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی، در دی‌ماه سرد ۱۴۰۱ حدود ۵ تا ۶ هزار نفتکش در عملیات تأمین سوخت زمستانی درگیر بودند و روزانه حدود ۳۰ میلیون لیتر نفت کوره به نیروگاه‌ها منتقل شد.

امسال نیز وزیر نفت گفته است که ذخیره گاز ۱۴۰۲ به ۸۵۰ میلیون مترمکعب رسیده و علاوه بر این ۳٫۲ میلیارد لیتر گازوئیل و ۱٫۲ میلیارد لیتر نفت کوره برای نیروگاه‌ها ذخیره شده و همه این‌ها یعنی برای سوخت نیروگاه‌ها «مشکل چندانی نخواهیم داشت» اما این سوخت ارزان و آلاینده هنوز یکی از متهم‌های آلودگی هوا است.

نیروگاه توس که یکی از نیروگاه‌های بزرگ کشور است، بهار و پاییز ۱۴۰۲ به‌شدت از مازوت استفاده کرده است. رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان طرقبه شاندیز به روزنامه خراسان رضوی گفته که این نیروگاه در فروردین صددرصد مازوت استفاده کرده و از ابتدای پاییز هم درصد نامشخصی از مازوت را مصرف می‌کند.

درباره استفاده از مازوت در تهران هم گمانه‌زنی‌هایی مطرح شده و گفته می‌شود با وجود ممنوعیت مازوت‌سوزی، دو نیروگاه تهران از این سوخت استفاده می‌کنند.

با همه این‌ها شرکت برق حرارتی مدعی شده است که در نیروگاه‌های اطراف تهران که یکی از آن‌ها نیروگاه بخاری «منتظر قائم» کرج است، از ابتدای سال ۱۴۰۲ حتی یک لیتر مازوت هم مصرف نشده و نیروگاه‌های سیکل‌ترکیبی دماوند و پرند هم به‌هیچ‌وجه قابلیت مازوت‌سوزی ندارند. از مجموع ۱۳۴ نیروگاه حرارتی کشور فقط ۱۶ نیروگاه بخاری کشور قابلیت استفاده از مازوت به‌عنوان سوخت دوم را دارند که از این تعداد تنها ۱۴ نیروگاه معمولاً در فصل زمستان در صورت تخصیص‌ نیافتن گاز از سوخت مازوت استفاده می‌کنند و مخازن مازوت نیروگاه‌های بخاری بعثت و اسلام‌آباد اصفهان هم پلمب شده‌اند.

اما ناگفته پیدا است که نیروگاه‌های بخاری فرسوده، به‌دلیل افزایش هزینه تعمیرات تا زمانی که سهمیه گاز به آن‌ها تعلق نگیرند ترجیح می‌دهند که از نفت کوره استفاده کنند. در این شرایط تصفیه و گوگردزدایی سوخت مصرفی نیروگاه‌ها هم فراموش می‌شود و با اینکه قانون هوای پاک تکالیفی برای نیروگاه‌های مازوت‌سوز قائل شده، همین فرسودگی اجازه نصب سیستم‌های کنترلی به دودکش‌های این نیروگاه‌ها و جلوگیری از ورود آلودگی به جو را نمی‌دهد.

افزایش استفاده از مازوت در نیروگاه‌ها آلودگی هوا را به یکی از معضلات جدی‌ کشور در سال‌های اخیر تبدیل کرده است. پیامدهای جدی و بسیار خطرناکی که در این مطلب نیز به آن‌ها اشاره کردیم، لزوم بررسی دقیق این معضل و چاره‌اندیشی برای آن را روشن‌تر می‌سازند. چاره مشکلی که این روزها با آن دست‌به‌گریبانیم، برنامه‌ریزی برای نوسازی و به‌روزرسانی پالایشگاه‌ها، کاهش میزان تولید مازوت، گوگردزدایی و استحصال فراورده‌های سبک از نفت کوره است.