تنوع زیستی ایران در معرض خطر؛ زیستگاه‌های حساس کشور به حفاظت فوری نیاز دارند

جنگل‌های باستانی ایران، کوهستان‌های ناهموار، بیابان‌های وسیع و سواحل جذاب، مناطقی غنی با تنوع زیستی بالا هستند. برخی از این مناطق میزبان جانورانی هستند که در هیچ نقطه‌‌ی دیگری از کره‌ی زمین پیدا نمی‌شوند؛ اما بسیاری از این زیستگاه‌های ارزشمند به‌صورت رسمی در برابر ساخت‌وساز و توسعه حفاظت نمی‌شوند، به همین دلیل جان بسیاری از گونه‌ها به خطر می‌افتد.

به‌گزارش وب‌سایت کانورسیشن، دولت ایران متعهد شده است که شبکه‌ی مناطق حفاظت‌شده را با هدف پوشش ۲۰ درصد از زمین‌های کشور گسترش دهد. با توجه به پوشش تقریباً ۱۱ درصدی کنونی، این عدد افزایشی چشمگیر محسوب می‌شود.

تیمی از پژوهشگران شامل آزاده کریمی از دانشگاه فردوسی مشهد، حسین یزدان‌داد از دانشگاه تربیت مدرس و اپریل ریزاید از دانشگاه کوئینزلند استرالیا به‌تازگی در مقاله‌ای که در نشریه‌ی Biological Conservation منتشر شده است، زمین‌های محل زیست گونه‌هایی را مشخص کرده‌اند که در معرض خطر انقراض قرار دارند و نیازمند بیشترین حد محافظت هستند. ریزاید امید دارد که پژوهش جدید به حداکثرسازی تعداد گونه‌های حفاظت‌شده برای نسل‌های آینده کمک کند.

بازدیدکنندگان از ایران می‌توانند در هر زمان از سال، چهار فصل را تجربه کنند: از تابستان در جنوب تا بخش‌های ساحلی شمالی (دریای خزر در شمال و خلیج فارس در جنوب) تا زمستان در کوهستان‌های برفی غرب. این اقلیم و جغرافیای متغیر به شکل‌گیری مجموعه‌ی متنوعی از گیاهان و جانوران منجر شده است به‌طوری‌که هر گوشه از کشور دارای تنوع زیستی بالا است.

بااین‌حال، تغییر کاربری زمین بر کاهش تنوع زیستی در چشم‌انداز وسیع‌تر تأثیر گذاشته و باعث تکه‌تکه شدن و از بین رفتن زیستگاه‌ها شده است. بااینکه ۸۰ درصد از اراضی ایران با اکوسیستم‌های طبیعی پوشیده شده‌اند، بسیاری از این مناطق حفاظت‌شده نیستند.

این مناطق، دو ناحیه‌ی غنی از نظر تنوع زیستی و به‌شدت در معرض خطر را دربرمی‌گیرند: بیش از نیمی از منطقه‌ی ایران آناتولی و نزدیک به ۱۰ درصد از منطقه‌ی قفقاز. پژوهشگرها برای شناسایی مناطقی که به بیشترین میزان حفاظت نیاز دارند، اقدامات ذیل را انجام دادند:

• استفاده از نقشه‌های گونه‌های در معرض خطر فهرست بین‌المللی که در ایران پیدا می‌شوند و اولویت‌دهی بالا به گونه‌هایی که در ایران تولیدمثل می‌کنند.
• شناسایی سطح محافظت برای هر گونه در پارک‌های ملی ایران و دیگر مناطق حفاظت‌شده که فعلاً ۱۱ درصد از زمین‌ها را پوشش می‌دهند.
• در نظر گرفتن تراکم جمعیت انسانی برای اجتناب از مناطق شهری هنگام توسعه‌ی مناطق حفاظت‌شده‌ی جدید.

مناطق شمال، شمال غرب و غرب کشور بیشترین اولویت را برای اقدام محافظتی فوری دارند. با محافظت از گونه‌ها، این مناطق به مناطق حفاظت‌شده‌ی فعلی اضافه می‌شوند. یکی از مناطق مهم، جنگل‌های هیرکانی هستند که از یخبندان‌های دوران کواترنری (۲٫۵۸ میلیون سال پیش) باقی‌ مانده‌اند. ترکیب کوهستان و جنگل‌های پست در کنار دریای خزر، ۷ درصد از ایران را در برمی‌گیرد و خانه‌ی ۴۴ درصد از گیاهان ایران، ۱۸۰ گونه‌ی پرنده و ۵۸ گونه‌ی پستاندار است. گونه‌های منحصر‌به‌فرد این منطقه عبارت‌اند از: پلنگ ایرانی، یوزپلنگ‌ آسیایی و سمندرهای بومی گرگان.

نواحی ساحلی شمال دریای خزر زیستگاه پرندگان مهاجری هستند که زمستان را در تالاب‌ها و اکوسیستم‌های آبی می‌گذرانند. این گونه‌ها عبارت‌اند از: اردک سرسفید در معرض خطر انقراض، درنای سیبری در بحران انقراض و گونه‌‌های ماهی در بحران انقراض مانند تاس‌ماهی ایرانی و فیل‌ماهی بزرگ. استپ‌های جنگلی رشته‌کوه البرز نیز زیستگاه گونه‌های در معرض خطر انقراض بومی افعی لطیفی هستند.

شمال غرب ایران دارای اولویت بالایی برای گونه‌های تالابی است که در هیچ نقطه‌ی دیگری پیدا نمی‌شوند؛ ازجمله پرندگان آسیب‌پذیری مثل اردک مرمری، غاز پیشانی‌سفید کوچک و پلیکان خاکستری.

در مقابل، ناحیه بیابانی و نیمه‌بیابانی جنوب ایران نیز برای بسیاری از گونه‌های در معرض خطر انقراض که در آن‌جا زندگی می‌کنند، اهمیت دارند. ازجمله‌ی این گونه‌ها می‌توان به خرس سیاه و گاندو (تمساح پوزه‌کوتاه) اشاره کرد.

حوضه‌های بیابانی در مرکز ایران زیستگاه گونه‌های منحصر‌به‌فرد در بحران انقراض مثل گورخر آسیایی و یوزپلنگ آسیایی هستند. همچنین گونه‌ی در معرض خطر انقراض بالابان که یکی از بزرگ‌ترین گونه‌های شاهین است، به دلیل شکار غیرقانونی و گردشگری درمعرض تهدید قرار دارد و درسرتاسر ایران نیازمند حفاظت است.

پژوهشگران همچنین به ارزیابی سطوح مختلف محافظت و مزیت آن‌ها برای گونه‌های درمعرض خطر در یک شبکه‌ی حفاظت‌شده‌ی توسعه‌یافته پرداختند. اگر ۲۰ درصد از کشور تحت حفاظت قرار بگیرد، بیش از ۷۰ درصد از پراکنش ماهی‌ها، دوزیست‌ها، خزنده‌ها و پرندگان بومی و تا ۴۵ درصد از کل پستانداران و پرنده‌ها محافظت خواهند شد. این آمار اهمیت محافظت از پرندگان و پستانداران در این مناطق را نشان می‌دهد.

توسعه‌ی مناطق حفاظت‌شده‌ی ایران از ۱۱ درصد فعلی به ۲۰ درصد، تأثیر زیادی بر تنوع زیستی خواهد گذاشت. علاوه بر این محافظت از گونه‌های خارج از پارک‌های ملی و دیگر مناطق حفاظت‌شده، ضروری است.

ایران تاکنون دو عدد از بزرگ‌ترین گونه‌های گربه‌سان بزرگ خود را به دلیل توسعه و شکار از دست داده است: ببر مازندران در شمال و شیر ایرانی در جنوب. بدون شناخت نواحی مهم و حفاظت از آن‌ها، اکوسیستم‌های شاخص و جانوران منحصربه‌فرد برای همیشه از بین خواهند رفت.