از فلزات سنگین تا رادیواکتیو؛ گزارش تکان‌دهنده از آلودگی رود ارس

درحال‌حاضر، رود ارس با آلاینده‌هایی در سطح و حجم وسیع آلوده شده است و این مسئله اکوسیستم آبی و جامعه‌ی انسانی هم‌جوار با رودخانه را با مشکلات جدی مواجه کرده است. به‌تازگی روزنامه‌ی «پیام ما» در گزارشی تحقیقی درباره‌ی آلودگی‌ ارس، منشأهای داخلی و خارجی و اثرات انسانی و زیست‌محیطی آن را اعلام کرده است.

انتشار خبرهای مربوط به آلودگی آب ارس با مواد رادیواکتیو و فلزات سنگین به مدت‌ها پیش بازمی‌گردد؛ اما این مسئله را عمدتاً مسئولان کشور انکار کرده بودند. هفته‌ی گذشته، محمود عباس‌زاده‌مشکینی، نماینده‌ی اردبیل در مجلس، از آمار چشمگیر ابتلای مردم به سرطان گوارش و معده در استان محل نمایندگی خود خبر داد و از سازمان‌های مسئول خواستار رسیدگی درباره‌ی این مسئله شد.

روزنامه‌ی پیام ما در تازه‌ترین شماره‌ی خود می‌نویسد پس از بررسی تحقیقات انجام‌شده از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۱، صحت آلودگی آب ارس، به‌ویژه در منطقه‌ی سد «خداآفرین» و دشت مغان، به مواد پرتوزا، فلزات سنگین و سمی مانند سرب و ترکیباتش، آرسنیک، ترکیبات آلومینیوم، نیکل، مس، آهن، منگنز و ۵۳ آلاینده‌ی دیگر، تأیید شده است. منشأ بیشتر این آلاینده‌ها نیروگاه اتمی «متسامور» ارمنستان است.

پساب نیروگاه اتمی متسامور ارمنستان بدون تصفیه در جنوب «ساداراک» وارد ارس می‌شود. نشت مواد آلاینده به رود ارس به‌دلیل کهنگی قطعات و غیراستاندارد‌بودن این نیروگاه است و کارشناسان منطقه‌ای و بین‌المللی و اتحادیه‌ی اروپا احتمال خطرآفرینی فراوان جانی و زیستی در سه استان اردبیل و آذربایجان‌‌شرقی و آذربایجان‌غربی را تأیید کرده‌اند. گزارش اخیر دلیل آلودگی آب ارس را «نبود معاهده‌ای قاطع یا ضمانت اجرایی میان کشورهای مشترک در این آب‌ها» می‌داند.

گزارش مذکور بیان می‌کند که در سال‌های گذشته، ارس را پساب‌های صنعتی و معدنی و رادیواکتیو بسیار آلوده کرده‌اند. این آلودگی در‌نهایت به آلوده‌شدن آب آشامیدنی و بخش کشاورزی و بروز انواع بیماری‌ها منجر شده است.

یکی از جدی‌ترین مسائل ذکر‌شده، آمار فراوان ابتلا به سرطان است. طبق تحقیقات، از مجموع فلزات سنگین ۵۹ نمونه فلز در آب و ۶۱ نمونه فلز در رسوبات وجود دارد. پس از انجام آزمایش‌ها، وجود سرب بیش‌از‌حد مجاز و آرسنیک در آب ارس تأیید شده است.

در‌حال‌حاضر، چندصدهزار نفر آب مخزن سد «خدا‌آفرین» را برای شرب استفاده و تعاونی‌های فعال محلی و ملی نیز از این سد برای مقاصد تفریحی و آبزی‌پروری بهره‌برداری می‌کنند. این گزارش بیان می‌کند که تأثیر منابع آلوده بر سلامت این مخزن عظیم آب، سلامت جسمی و وضعیت اقتصادی مردم را با مشکلات جدی مواجه می‌کند. در سال‌های گذشته، اردبیل رتبه‌ی اول ابتلا به سرطان معده و گوارش را در کشور داشته است.

بر‌اساس تحقیقات، ارمنستان، تنها کشور آلاینده‌ی ارس نیست و آذربایجان و ترکیه و ایران با معدن مس «سونگون» در آلودگی این رود نقش بسزایی ایفا می‌کند. بااین‌حال، همچنان ارمنستان بزرگ‌ترین آلاینده‌ی رود ارس است.

در مقاله‌ای در «پژوهش‌نامه‌ی مطالعات مرزی» آمده‌ است: «به‌دلایل آزمایش‌های متقن علمی، شدت سرطان‌های مری، معده، پوست و حجم زیاد بیماری‌های کبدی که ناشی از آلودگی آب ارس است، در ساکنان مناطق مرزی آذری‌نشین بسیار افزایش‌ یافته است. ورود مقادیر متنوع ترکیبات فلزی و شبه‌فلزی مازاد بر آلودگی‌های معادن و مملو از آلومینیوم‌های سمی بسیار نگران‌کننده است.»

مطالعه‌ای دیگر در «پژوهش‌نامه‌ی مطالعات مرزی» به وجود پنج معدن مس و مولیبدن در شمال و شمال‌‌شرق و شرق شهر مرزی آگاراک پرداخته است که باعث شده سالانه میلیون‌ها متر‌مکعب از پساب‌های سمی معادن به‌علت جهت شیب زمین به‌سمت رودخانه جاری‌ شود و به‌دنبال آن غلظت‌های آلاینده‌های شیمیایی و فلزات سنگین در آب رودخانه افزایش یابد.

بر‌اساس این مطالعه، در‌حال‌حاضر آمار سرطان معده در استان‌های اردبیل و آذربایجان‌شرقی و آذربایجان‌غربی بسیار زیاد است و میزان ابتلا به سرطان معده در مردان ۵۰ از هر ۱۰۰ هزار نفر و در زنان ۲۵ از هر ۱۰۰ هزار نفر در سال است.

علاوه‌‌بر سرطان، ترکیبات آلی سرب باعث مسمومیت با سرب می‌شوند. زنان به‌طور‌کلی بیشتر مستعد مسمومیت با سرب هستند. سرب باعث اختلال قاعدگی و ناباروری و سقط جنین می‌شود و خطر تولد نوزاد مُرده را افزایش می‌دهد.