۱۲ فوران آتشفشانی عظیم ثبت‌شده در تاریخ

تاریخ شاهد فوران‌های آتشفشانی عظیمی بوده است که از مشهورترین نمونه‌ها می‌توان به فوران کوه پیناتوبو و انفجار کوه تونگا هونگا هاآپایی اشاره کرد.

قدرت فوران‌های عظیم آتشفشانی با استفاده از نمایه شدت فوران آتشفشان (VEI) اندازه‌گیری می‌شود. این سیستم طبقه‌بندی در سال ۱۹۸۰ ایجاد شد و مشابه مقیاس ریشتر برای زلزله است. این مقیاس هم از یک تا هشت درجه‌بندی می‌شود و هر VEI متوالی، ده مرتبه از مقیاس قبلی خود شدیدتر است.

به نوشته‌ی لایوساینس، در ده هزار سال گذشته هیچ فوران آتشفشانی با مقیاس VEI-8 رخ نداده است با این‌حال بشر در طول تاریخ خود شاهد قدرتمند‌ترین و مخرب‌ترین فوران‌های آتشفشانی بوده است. از آنجا که دانشمندان به سختی می‌توانند قدرت فوران‌ها در یک دسته‌ی یکسان VEI را تخمین بزنند، در این مقاله ۱۱ نمونه از قدرتمندترین فوران‌های آتشفشانی تاریخ بشر در طول ۴۰۰۰ سال گذشته و همچنین فورانی آتشفشانی با VEI-8 در گذشته‌ای دورتر را معرفی می‌کنیم.

• سال وقوع: ۲۰۲۲
• شدت: VEI 5.7

پادشاهی تونگا که در اقیانوس آرام جنوبی قرار دارد، در سال ۲۰۲۲ شاهد یکی از بزرگ‌ترین فوران‌های آتشفشانی تاریخ بشر بود. این آتشفشان زیردریایی برای اولین بار در دسامبر ۲۰۲۱ غرش کرد و فوران اصلی در ۱۳ ژانویه‌ی ۲۰۲۲ آغاز شد و در نهایت در ۱۵ ژانویه‌ی ۲۰۲۲ به اوج بخارآلود خود رسید.

از آنجا که آتشفشان تونگا زیر آب قرار دارد، در طول فوران، آب دریا با ماگماهای داغ تماس پیدا کرد. حاصل این تماس بخار انفجاری عظیمی با قدرت ۵٫۷ بر اساس شاخص VEI بود که نزدیک به ۵۰ میلیون تن بخار آب را وارد جو زمین کرد. این میزان بخار که برای گرم نگه‌داشتن زمین تا سال‌های سال کافی است، تا ۲۶۰ کیلومتر گسترش یافت و ستونی از خاکستر، بخار و گاز به ارتفاع ۲۰ کیلومتر را وارد هوا کرد که مرتفع‌ترین ارتفاع ستون گاز و بخار ثبت‌شده برای یک فوران آتشفشانی در کل تاریخ بشر است. انرژی این انفجار عظیم معادل ۱۰۰ بمب هیروشیما بود.

• زمان وقوع: ۱۶۰۰
• شدت: VEI 6

قله‌ی هوایناپوتینا محل وقوع بزرگ‌ترین فوران آتشفشانی آمریکای جنوبی در کل تاریخ بشر بود که در سال ۱۶۰۰ م رخ داد. این انفجار جریانی از گل و لای را تا اقیانوس آرام در فاصله‌ی ۱۲۰ کیلومتری فرستاد و ظاهراً بر اقلیم جهان اثر گذاشت. تابستان‌های پس از انفجار ۱۶۰۰ از سردترین تابستان‌ها در ۵۰۰ سال گذشته بود. خاکستر انفجار هوایناپوتینا منطقه‌ای به مساحت ۵۰ کیلومتر مربع را در غرب کوهستان مدفون کرد که تا به امروز پوشیده باقی مانده است.

گرچه هوایناپوتینا در پرو دارای ارتفاع ۴۸۵۰ متر است، در مقایسه با سایر آتشفشان‌ها فعالیت خفیفی دارد. این آتشفشان در لبه‌ی دره‌ای عمیق قرار دارد و قله‌ی آن فاقد سایه‌نمای چشمگیری است که اغلب به آتشفشان‌ها مربوط می‌شود. فاجعه‌ی سال ۱۶۰۰ چنان به شهرهای نزدیک آرکیپا و موکگوا آسیب رساند که بازسازی کامل آن‌ها بیش از یک قرن به طول انجامید.

• زمان وقوع: ۱۸۸۳
• شدت: VEI 6

غرش کراکاتوآ (که کراکاتو هم تلفظ می‌شود) در هفته‌ها و ماه‌های تابستان ۱۸۸۳ در نهایت با انفجاری مهیب در تاریخ ۲۶ و ۲۷ آوریل همان سال به اوج خود رسید. این آتشفشان چینه‌ای در اندونزی، در منطقه‌ی فرورانش قوس جزیره‌ای آتشفشانی قرار دارد که در آن، صفحه‌ی اوراسیا با صفحه‌ی هند و استرالیا برخورد می‌کند. فوران این آتشفشان به دفع مقداری سنگ، خاکستر و سنگ خارا انجامید. انفجار نهایی دارای بلندترین و مهیب‌ترین صدا در کل تاریخ بشر بود و روی ده درصد از سطح زمین شنیده شد.

این انفجار آتشفشانی باعث ایجاد سونامی شد که حاصل آن موج‌هایی به ارتفاع ۴۰ متر و نزدیک به ۳۶ هزار کشته بود. نیروهای کشندی تا فاصله‌ی بیش از ۱۱ هزار کیلومتر تا شبه جزیره‌ی عربستان هم رسیدند و حتی به افزایش ارتفاع امواج انجامیدند.

با اینکه جزیره‌ی میزبان کراکاتوآ در این فوران به‌طور کامل از بین رفت، فوران‌های جدیدی که در سال ۱۹۲۷ آغاز شدند، مخروط آناک کراکاتو یا کودک کراکاتو را در مرکز کاسه‌ی آتشفشانی که دراثر فوران سال ۱۹۹۳ شکل گرفته بود، به‌وجود آوردند. آناک کراکاتو به‌صورت دوره‌ای فعال می‌شود و جزیره‌ای جدید را در سایه‌ی والد خود می‌سازد. آخرین مورد فوران در فوریه‌ی ۲۰۲۲ رخ داد.

• زمان وقوع: ۱۹۰۲
• شدت: VEI 6

فوران آتشفشانی سانتا ماریا در سال ۱۹۰۲، یکی از بزرگ‌ترین فوران‌های آتشفشانی قرن بیستم بود. آتشفشان گواتمالا پیش از این فوران چشمگیر، به مدت ۵۰۰ سال خاموش بود. این انفجار دهانه‌ی عظیمی با قطر نزدیک به ۱٫۵ کیلومتر در جناح جنوب غربی کوه بر جای گذاشت.

آتشفشان متقارن و پوشیده از درخت سانتا ماریا، بخشی از زنجیره‌‌ی آتشفشان‌های چینه‌ای برآمده از دشت ساحلی اقیانوس آرام در کشور گواتمالا است. این آتشفشان از زمان آخرین فوران خود با شدت VEI 3 در سال ۱۹۲۲، به صورت پیوسته فعال بوده است.

• زمان وقوع: ۱۹۱۲
• شدت: VEI 6

فوران نواروپتا بزرگ‌ترین انفجار فورانی قرن بیستم بود. آتشفشان نوواروپتا در دامنه‌ی مجموعه‌ی آتشفشانی تریدنت شکل گرفته است و بخشی از زنجیره‌ی آتشفشانی واقع در جنوب شبه‌جزیره‌ی آلاسکا و بخشی از حلقه‌ی آتش اقیانوس آرام بود. این فوران قدرتمند نزدیک به ۱۲٫۵ کیلومتر مکعب ماگما و خاکستر وارد هوا کرد که منطقه‌ای به مساحت ۷۸۰۰ کیلومتر مربع را با عمق بیش از ۳۰ سانتی‌متر پوشاندند.

در کودیاک آلاسکا، در فاصله‌ی ۱۶۰ کیلومتر از آتشفشان، هوا به قدری غلیط از خاکستر شده بود که فانوس گرفته‌شده در دست را تا ۶۰ ساعت پس از حادثه به سختی می‌شد دید. جریان آذرآواری پس از فوران به ایجاد منطقه‌ی فعال دودزای آتشفشانی موسوم به دره‌ی ده‌هزار دود انجامید که مملو از دودخان (سوراخ‌های گاز و بخار) است.

• زمان وقوع: ۱۹۹۱
• شدت: VEI 6

کوه پیناتوبو آتشفشانی چینه‌ای در لوزون فیلیپین و بخشی از قوسی آتشفشانی است که در امتداد منطقه‌ای فروررانش و نقطه‌ی برخورد صفحات اوراسیا و فیلیپین شکل گرفته است. فوران آتشفشانی فاجعه‌بار پیناتوبو از فوران‌های انفجاری کلاسیک بود که به آزادسازی ۵ کیلومتر مکعب ماده در هوا و ایجاد ستونی از خاکستر با طول ۳۵ کیلومتر در جو انجامید. خاکسترها در سرتاسر حومه‌ی شهر فرود آمدند و به قدری انباشته شدند که سقف برخی خانه‌ها زیر فشار آن‌ها فرو ریخت.

فوران پیناتوبو، میلیون‌ها تن گوگرد دی‌اکسید و ذرات دیگر را به هوا پرتاب کرد که بر اثر جریان‌های هوا در سراسر جهان پخش شدند و در طول سال بعد به افت دمای ۰٫۵ درجه‌ی سانتی‌گراد انجامیدند؛ اما با اینکه فوران در منطقه‌ای پرجمعیت رخ داد، به لطف برنامه‌های تخلیه و نظارت شبانه‌روزی، چندان مرگبار نبود.

• زمان وقوع: ۵۰ میلادی
• شدت: بیش از VEI 6

تقریبا ۲۰۰۰ سال پیش، جزیره‌ی آتشفشانی ۶۶۵ کیلومتر مربعی آمبریم که امروزه بخشی از جمهوری کوچک وانواتو واقع در اقیانوس آرام جنوبی است، شاهد یکی از چشمگیرترین فوران‌های تاریخ بشر بود. این فوران، غبار و خاکستر سوزان را به پائین کوهستان فرستاد و کاسه‌ای آتشفشانی به قطر ۱۲ کیلومتر را تشکیل داد.

کاسه‌ی آتشفشانی ماروم آمبریم از زمان فوران یکی از فعال‌ترین آتشفشان‌های جهان بوده است. این کوه از سال ۱۷۷۴ تاکنون نزدیک به ۵۰ مرتبه فوران کرده است. در سال ۱۸۹۴ افراد زیادی بر اثر بمب‌های آتشفشانی کشته شدند و چهار نفر به دام جریان‌های گدازه‌ای افتادند. در سال ۱۹۷۹، باران اسیدی ناشی از فوران آتشفشانی موجب سوختن برخی از ساکنان شد.

• زمان وقوع: ۴۳۱ میلادی
• شدت: بیش از VEI 6

گرچه کوه ایلوپانگو در مرکز السالوادور و تنها در فاصله‌ی چند کیلومتری شرق سان‌سالوادور، پایتخت این کشور قرار دارد، تاکنون دو فوران را در طول تاریخش تجربه کرده است و اولین مورد شناخته‌شده در سال ۴۳۱ میلادی رخ داد. این فوران آتشفشانی السالوادور غربی و مرکزی را با خاکستر و سنگ پوشاند و با نابودی شهرهای قدیمی مایاها، ساکنان آن را وادار به فرار کرد.

دانشمندان در سال ۲۰۲۰ در مجله‌ی PNAS به صورت دقیق تاریخ این فوران را تعیین کردند. این فوران آتشفشانی دمای زمین را به اندازه‌ی ۰٫۵ درجه‌ی سانتی‌گراد در طول چند سال کاهش داد. انفجار حاصل از فوران احتمالا بر نابودی مسیرهای تجاری و جابه‌جایی تمدن مایا از نواحی مرتفع السالوادور به مناطق پست تا شمال و گواتمالا اثرگذار بود. کاسه‌ی آتشفشانی این کوه اکنون میزبان یکی از بزرگ‌ترین دریاچه‌های السالوادور است.

• زمان وقوع: تقریبا ۱۶۱۰ پیش از میلاد
• شدت: VEI 7

زمین‌شناسان فکر می‌کنند که آتشفشان جزیره‌ی یونانی ترا با انرژی چندصد بمب اتمی در کسری از ثانیه منفجر شد. هرچند این فوران در طول تاریخ مکتوب رخ داده است هیچ توضیحات نوشته‌شده‌ای از آن وجود ندارد. با این‌حال از آنجا که جزیره‌ در آن زمان مملو از سکنه بود، زمین‌شناس‌ها باور دارند این فوران ممکن است بزرگ‌ترین انفجاری باشد که انسان‌های امروزی تاکنون شاهد بوده‌اند.

فوران کوه ترا چهار یا پنج برابر عظیم‌تر از کراکوتا بود و به ایجاد حفره‌ی عظیمی در سانتورینی، جزیره‌ی واقع در دریای اژه انجامید. در آن زمان تمدن مینوسی‌ها در جزیره شکوفا شده بود. بر اساس برخی شواهد، ساکنان جزیره حدس می‌زدند که آتشفشان بالاخره منفجر خواهد شد. هرچند آن‌ها توانستند فرار کنند، این فوران آتشفشانی آسیب شدیدی به فرهنگ مینوسی وارد کرد. فوران کوه ترا باعث ایجاد سونامی و افت دمای ناشی از پراکندگی گوگرد دی‌اکسید در جو شد و برای مدت‌ها اقلیم را تغییر داد.

• زمان قوع: ۱۰۰۰ میلادی
• شدت: VEI 7

چانگ‌بایشان که با عنوان آتشفشان بایتوشان هم شناخته می‌شود در مرز چین و کره شمالی قرار دارد. فورانی عظیم در حدود ۱۰۰۰ سال پیش، مواد آتشفشانی را تا شمال ژاپن در فاصله‌ی تقریبی ۱۲۰۰ کیلومتر پرتاب کرد. این فوران همچنین کاسه‌ای عظیم با قطر تقریبی ۴٫۵ کیلومتر و عمق ۸۰۰ متر را در قله‌ی کوه به‌وجود آورد.

کاسه‌ی آتشفشانی که امروزه با آب‌های دریاچه‌ی تیانچی یا دریاچه‌ی آسمان پر شده است، در مرز مشترک چین و کره شمالی قرار دارد. چشم‌انداز زیبای این دریاچه امروز یکی از مقصدهای جذاب توریستی است که هم به خاطر زیبایی طبیعی و هم به دلیل ادعای برخی ناظران از دیدن موجودات ناشناخته از اعماق دریاچه معروف شده است.

آتشفشان چانگ‌بایشان برای آخرین بار در سال ۱۷۰۲ میلادی فوران کرد و به عقیده‌ی زمین‌شناسان امروزه یک آتشفشان غیرفعال است. گرچه انتشار گاز از قله و چشمه‌های آب گرم در سال ۱۹۹۴ گزارش شدند، هیچ شواهدی از فعالیت مجدد آتشفشان وجود ندارد.

• زمان وقوع: ۱۸۱۵
• شدت: VEI 7

انفجار کوه تامبورا بزرگ‌ترین انفجاری است که تاکنون به چشم بشر دیده شده است. این انفجار با مقیاس ۷ بر اساس شاخص VEI، بزرگ‌ترین انفجار در تاریخ بشریت است. آتشفشان تامبورا هنوز هم فعال است و یکی از مرتفع‌ترین قله‌های مجمع‌الجزایر اندونزی به شمار می‌رود.

فعالیت تامبورا در آوریل ۱۸۱۵ به اوج خود رسید و با صدایی بلند منفجر شد، به طوری که صدای آن از جزیره‌ی سوماترا در فاصله‌ی ۱۹۳۰ کیلومتری شنیده شد. بیش از ۱۱ هزار نفر بر اثر جریان‌های آذرآواری (خاکستر و گاز داغ) جان خود را از دست دادند. با این‌حال این فوران همچنین به کمبود غذا در طول دهه‌ی بعد انجامید و در نهایت مرگ ۱۰۰ هزار نفر را بر اثر قحطی در پی داشت.

• زمان وقوع: ۶۴۰ هزار سال پیش
• شدت: VEI 8

کل پارک ملی یلواستون، آتشفشانی فعال است که زیر پاهای بازدیدکنندگانش غرش می‌کند. هرچند این آتشفشان هنوز به صورت چشمگیری در تاریخ مکتوب منفجر نشده، گذشته‌ای بسیار پرآشوب دارد: سه فوران با شدت VEI 8 در بازه‌های زمانی ۲٫۱ میلیون سال، ۱٫۲ میلیون سال و در نهایت ۶۴۰ هزار سال پیش. روی هم رفته این سه فوران فاجعه‌بار، خاکستر و مواد مذاب کافی را برای پر کردن گرند کانیون به بیرون فرستادند. دانشمندان دریافته‌اند که توده‌ی عظیمی از ماگما که در زیر یلواستون انباشته شده است، در صورت آزادشدن می‌تواند ۱۱ مرتبه گرند کانیون را پر کند.

آخرین فوران ابراتشفشان یلواستون، دهانه‌ی عظیم پارک با ابعاد ۴۸ در ۷۲ کیلومتر را به‌وجود آورد. احتمال وقوع ابرآتشفشان در یلواستون یک مرتبه در ۷۰۰ هزار سال است. آیا امروز این مهلت به پایان رسیده است؟ نه واقعا. گرچه یلواستون آخرین فوران را در حدود ۷۰ هزار سال پیش گذراند، شرایط ماگمایی نشان می‌دهند این غول خفته به این زودی فوران نخواهد کرد.