تغییر اقلیم چگونه به نزاع آبی در مرز ایران و افغانستان دامن زده است؟

اوایل امسال بود که محمد نعمان صدای تیراندازی ضعیف اما ممتدی را از مزرعه‌ی خود در غرب افغانستان در نزدیکی مرز ایران شنید. صدای تیراندازی یادآور این موضوع بود که از وقتی طالبان در سال ۲۰۲۱ کنترل افغانستان را به‌دست گرفته، درگیری‌ها همچنان ادامه یافته است. اما به‌گفته‌ی نعمان، این‌بار جنگ بر سر آب، این منبع گران‌بها است.

به‌گزارش ساینس، تنش‌ها بین ایران و افغانستان بر سر آب، در سال جاری به‌دلیل خشکسالی طولانی‌مدت در منطقه تشدید شده است. ایران، رهبران طالبان را به نقض توافق دیرینه‌ی دو کشور برای تقسیم آب رودخانه‌ی هیرمند که از افغانستان به ایران می‌ریزد، متهم می‌کند. براساس گزارش‌ها، در اوایل ماه خرداد درگیری صورت‌گرفته در نزدیکی رودخانه، به کشته‌شدن دو مرزبان ایرانی و یک رزمنده‌ی طالبان منجر شد. به‌گفته‌ی نعمان، آن‌ها در نزدیکی مرز زندگی می‌کنند و با چشمان خود شاهد این درگیری‌ها هستند.

محققان بر این باور هستند که تغییرات آب‌وهوایی می‌تواند درگیری‌ بر سر آب را بین ایران و افغانستان تشدید کند. باوجود کمیاب‌بودن داده‌های دقیق، مطالعه‌ای که به‌تازگی انجام شده نشان می‌دهد میانگین دمای افغانستان از سال ۱۹۵۰ تاکنون بین ۰٫۶ تا ۱٫۸ درجه‌ی سانتی‌گراد افزایش یافته است. به‌گفته‌ی عاصم مایار، متخصص آب و استاد سابق دانشگاه پلی‌تکنیک کابل، درگیری در نقطه‌ای رخ داده که بیشترین تغییر دما را تجربه کرده است.

تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که گرمای هوا درکنار رویدادهایی مانند تغییرات بارندگی، افزایش جمعیت، توسعه‌ی کشاورزی و بی‌ثباتی شدید سیاسی، فشار فزاینده‌ای روی منابع آب در حوضه‌ی هیرمند وارد کرده است؛ رودخانه‌ای که در حدود ۴۰ درصد از افغانستان را تحت پوشش خود قرار می‌دهد. به‌گفته‌ی محققان، داده‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهند که سطح آب‌های زیرزمینی از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۲۱، درنتیجه‌ی خشکسالی، اعمال تغییرات در مسیر آب و بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی، به‌طور متوسط ۲٫۶ متر کاهش یافته است.

براساس داده‌هایی که سال گذشته در Science of the Total Environment منتشر شد، رودخانه‌ی هامون که در امتداد مرز قرار دارد، از سال ۱۹۹۹ تاکنون بیش از ۹۰ درصد کوچک‌تر شده است. محققان تخمین می‌زنند که میزان آب رودخانه‌ی هیرمند نیز درطول دو دهه‌ی گذشته بیش از ۵۰ درصد کاهش یافته است که بخشی از آن به ساخت سدهای جدید و گسترش کشت غرق‌آبی در افغانستان مربوط می‌شود.

شبکه‌ی سیستم‌های گزارش زودهنگام خشکسالی در سال‌های اخیر گزارش داده است که عمق سالانه برف در افغانستان به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای کمتر از حد متوسط بوده و به کاهش رَواناب منجر شده است. در سال ۲۰۲۱ بیشترین کسری برف در کوه‌های مرکزی هندوکش گزارش شد؛ جایی که همه‌ی رودخانه‌های اصلی افغانستان مانند هیرمند، از آنجا سرچشمه می‌گیرند.

به‌گفته‌ی نجیب‌الله سدید، متخصص آب در دانشگاه اشتوتگارت، اختلافات دو کشور بر سر آب، مشکلی آشنا است و اگر نگاهی به تاریخ بیندازیم خواهیم دید که تاریخ این تنش‌ها در سال‌های ۱۸۷۲، ۱۸۹۸، ۱۹۰۲ و ۱۹۳۵ همگی با سال‌های خشکسالی در منطقه مصادف بوده‌اند؛ اما سدید و همکارانش درحال‌حاضر از این بیم دارند که فرایند گرمایش زمین و بی‌ثباتی سیاسی به درگیری‌های مکرر و شدیدتر در منطقه منجر شود.

یکی از عواملی که به بی‌اعتمادی بین ایران و افغانستان دامن می‌زند، نبود داده‌های نظارتی قوی است. به‌عنوان مثال سدید می‌گوید یکی از ایستگاه‌های هیدرومتری مهم در امتداد هلمند، سال‌ها پیش درجریان درگیری‌های داخلی در این کشور ویران شد و این موضوع تخمین جریان آب را دشوار می‌کند.

افغانستان در سال ۲۰۲۱ با تکمیل سد کمال‌خان، کنترل بیشتری روی جریان رودخانه به‌دست آورد و مخزنی را در نزدیکی مرز ایران احداث کرد که ظرفیت ذخیره‌ی حدود ۵۲ میلیون متر مکعب را دارد؛ اما ایران، طالبان را به نگهداری آب در پشت سد برخلاف مفاد معاهده‌ی قدیمی بین دو کشور متهم کرده است.

در اواخر خرداد، مقام‌های ایرانی گفتند طالبان با درخواست آن‌ها برای بازدید تیم فنی ایرانی از سد برای اندازه‌گیری سطح آب موافقت کرده است. اوایل ماه جاری وزارت امور خارجه‌ اعلام کرد که ایران و افغانستان بر سر اشتراک آب به توافق اولیه دست یافته‌اند؛ اما هنوز جزئیات این توافق منتشر نشده است.

به‌روزرسانی سیستم‌ها و به‌کارگیری فناوری‌های جدید، به صرفه‌جویی و تخصیص آب در پایین‌دست کمک خواهد کرد.

تغییر در محصولات کشاورزی هم می‌تواند به کاهش تنش‌های ایجادشده بر سر آب کمک کند. به‌گفته‌ی مایار، بیشتر کشاورزان افغان به کشت گونه‌های گندمی مشغول هستند که سازگاری پایینی با گرما و خشکسالی دارند. او معتقد است که گزینه‌هایی مانند زعفران و برخی از سبزیجات به آب کم‌تری نیاز دارند؛ اما نبود امکانات حمل‌ونقل مناسب و دسترسی‌نداشتن به بازارهای منظم سبب شده است تا کشاورزان افغان علاقه‌ای به کشت این محصولات نداشته باشند.

در برخی از موارد، کمبود آب کشاورزان را وادار کرده تا با وجود ممنوعیت‌های اعمال‌شده از سوی طالبان، به کشت خشخاش که مقاومت بیشتری دربرابر خشکسالی دارد روی بیاورند. استفاده از خشخاش در تولید هروئین و دیگر مواد مخدر باعث شده تا طالبان کشت این محصول را ممنوع اعلام کند.

محمد نعمان معتقد است که اگر ایران و افغانستان هرچه‌سریع‌تر نسبت به ایجاد یک سیستم اشتراک آب کاربردی اقدام نکنند، آینده‌ی نامعلومی در انتظار کشاورزان خواهد بود. به‌گفته‌ی نعمان جهان نباید تنش‌ها بر سر آب در مرز ایران و افغانستان را نادیده بگیرد؛ چراکه درگیری‌های موجود می‌تواند به‌ کل منطقه سرایت کند.