چرا زلزله مراکش بسیار مرگ‌بار بود؟

مراکش هم‌اکنون با پیامدهای ویرانگرترین زمین‌لرزه‌ی خود در دهه‌های اخیر دست‌وپنجه نرم می‌کند. زمین‌لرزه‌ای که ۸ سپتامبر (۱۷ شهریور) در رشته‌کوه‌های اطلس در ۷۰ کیلومتری جنوب‌غربی مراکش رخ داد، تا لحظه‌ی نگارش این مقاله بیش از ۲,۹۰۰ کشته و ۵,۵۰۰ زخمی برجای گذاشته است. به‌نظر می‌رسد با تداوم تلاش‌های امداد و نجات تعداد کشته‌ها افزایش یابد؛ اما چرا زلزله مراکش تا این حد مرگ‌بار بود؟

به‌گفته‌ی زلزله‌شناسان و متخصصان کاهش خطر بلایای طبیعی، عوامل متعددی در افزایش مرگ‌باری زلزله‌ی مراکش مؤثر بوده‌اند. در‌ادامه، با زومیت همراه باشید تا به برخی از پرسش‌های مهم درباره‌ی دلایل وقوع زلزله و بروز وضعیت فعلی در مراکش پاسخ دهیم.

سطح زمین از صفحات متعددی به نام زمین‌ساخت صفحه‌ای یا تکتونیک صفحه‌ای تشکیل شده است. این صفحات که بخش‌های بزرگی از لایه‌ی بیرونی سیاره را تشکیل می‌دهند، دربرابر یکدیگر حرکت می‌کنند و حرکات آن‌ها مسئول وقوع پدیده‌های مختلف زمین‌شناسی مانند زلزله و فوران آتشفشان‌ها و تشکیل کوه‌ها و حوضه‌های اقیانوسی است.

فعالیت تکتونیکی در مراکش شامل هم‌گرایی صفحات اوراسیا و آفریقا است. فشار صفحه‌ی اوراسیا به صفحه‌ی آفریقا دلیل تشکیل رشته‌کوه اطلس است که از مراکش و الجزایر و تونس می‌گذرد. این رشته‌کوه کانون زلزله‌ی اخیر بوده است. درحال‌حاضر، برخورد بین این این صفحات با کوچک‌کردن کوه‌های اطلس، لرزه‌خیری منطقه را توضیح می‌دهد. اندازه‌گیری‌های مبتنی‌بر جی‌پی‌اس از نزدیک‌شدن سالانه‌ی تقریباً یک‌میلی‌متری صفحات به یکدیگر حکایت می‌کند.

علاوه‌بر‌این، محققان خاطرنشان کرده‌اند که رشته‌کوه اطلس بزرگ ویژگی‌های زمین‌شناسی منحصربه‌فردی دارد. در این رشته‌کوه، بیرونی‌ترین و سخت‌ترین لایه‌ی زمین به نام لیتوسفر (پوسته‌ی سنگ‌کره) از حد معمول نازک‌تر و با بالا‌آمدن غیرعادی گوشته همراه است. همه‌ی این ویژگی‌ها باهم می‌توانند بر وقوع این زلزله‌ی بزرگ تأثیر بگذارند.

فعالیت‌های لرزه‌ای و پدیده‌های ناشی از آن مانند زلزله، در مراکش اتفاقی دور از انتظار و غیرعادی نیست. در هزاران سال گذشته، زمین‌لرزه‌های مراکش عمدتاً در دو منطقه رخ داده است. مناطق فراساحلی در امتداد گسل تبدیلی آزورس‌جبل‌الطارق و دریای آلبوران و منطقه‌ی دیگر در خشکی و امتداد کوه‌های ریف در شمال مراکش و رشته‌کوه اطلس تلی در شمال‌غربی الجزایر. زمین‌لرزه‌های امتداد کمربند اطلس ازنظر تعداد کمتر هستند؛ اما غیرمعمول نیستند.

مهم‌ترین زمین‌لرزه‌های اخیر مراکش در سال‌های ۱۹۹۴ و ۲۰۰۴ و ۲۰۱۶ با بزرگی بین ۶٫۰ تا ۶٫۳ ریشتر رخ داد. این زلزله‌ها در فعال‌ترین منطقه‌ی لرزه‌ای در مراکش و بخش غربی مناطق مدیترانه‌ای اتفاق افتادند.

کمی که در تاریخ به عقب بازگردیم، زمین‌لرزه‌ی ویرانگر اگادیر را می‌بینیم که در فوریه‌ی ۱۹۶۰ با قدرت ۶٫۳ ریشتر در اطراف مرز بین اطلس بزرگ غربی و اطلس کوچک در جنوب رخ داد. داده‌های موجود نشان می‌دهد که حدود ۱۲ هزار تا ۱۵ هزار نفر بر‌اثر این زلزله جان خود را از دست دادند. علاوه‌بر‌این، سال ۱۹۵۵ در نزدیکی محل وقوع زلزله‌ی اخیر زلزله‌ی دیگری رخ داد که بزرگی آن حدود ۵٫۸ ریشتر برآورد شده است.

حتی دورتر و پیش از استقرار لرزه‌سنج‌ها، چندین رویداد لرزه‌ای مهم در مراکش ثبت شد. برای مثال، زلزله‌ی سال ۱۶۲۴ در فاس با قدرت تخمینی ۶٫۷ ریشتر و زلزله‌ی سال ۱۷۳۱ در اگادیر با بزرگی ۶٫۴ ریشتر.

حتی با دانش فعلی درزمینه‌ی زلزله‌شناسی هم نمی‌توان زمین‌لرزه‌ها را با قاطعیت پیش‌بینی کرد. درواقع، بسیاری از محققان معتقدند که در آینده نیز امکان پیش‌بینی زمین‌لرزه‌ها وجود نخواهد داشت. کاری که زلزله‌شناسان می‌توانند انجام بدهند، این است که مناطق احتمالی وقوع زمین‌لرزه را شناسایی و درصد احتمال وقوع و قطعی‌نبودن آن را تعیین کنند.

هرچه دانش درباره‌ی این دو موضوع (زلزله‌خیزی و گسل‌های فعال منطقه) بیشتر باشد، اطلاعات بیشتری درباره‌ی زلزله‌خیزی آینده‌ی منطقه وجود خواهد داشت و طبیعتاً قطعی‌نبودن در‌این‌باره هم کمتر خواهد شد.

همچنین، مطالعات خطر زمین‌لرزه بررسی شرایط خاک نزدیک به سطح و ساختار ساختمان‌ها را شامل می‌شود. این بررسی‌ها به ارزیابی امکان ورود خسارات احتمالی زمین‌لرزه‌های بالقوه کمک می‌کند.

زمین‌لرزه‌ی اخیر برای مراکش به‌طور غیرمعمولی بزرگ بود و منطقه‌ای را لرزاند که بیشتر ساختمان‌ها در‌برابر زلزله مقاوم نیستند. از‌آن‌جاکه این منطقه نسبتاً فعال است، وقوع زمین‌لرزه‌ با این بزرگی نادر است و هر چند صد سال یک بار اتفاق می‌افتد.

متأسفانه سوابق لرزه‌نگاری گذشته آن‌قدر قدمت ندارد که بزرگی زلزله‌ در این منطقه پیش‌بینی‌شدنی باشد. به‌دلیل کمبود اطلاعات، ارزیابی حداکثر بزرگی زلزله به‌ویژه در مناطقی با زلزله‌خیزی متوسط، بسیار دشوار است.

ساختمان‌ها در مراکش اغلب به‌شکلی طراحی می‌شوند که دمای شدید هوا را کنترل کنند و به‌دلیل نادر‌بودن زلزله، مقاومت در‌برابر آن در جایگاه دوم قرار گرفته است. با‌این‌حال، در برخی از مناطق مصالح ساختمانی سنتی مانند سنگ‌کاری یا خشت با موفقیت برای مقاومت دربرابر زلزله سازگار شده‌اند.

بهترین ابزار دردسترس برای کاهش خطر زمین‌لرزه‌، انجام تحقیقات موثق درزمینه‌ی خطرهای زمین‌لرزه است. سپس، نتایج این مطالعات باید در قوانین ملی ساختمان‌سازی اجرا شود. بدین‌ترتیب، مهندسان می‌توانند ایمنی دربرابر زلزله را در طرح‌ ساختمان‌ها بگنجانند.

قوانین ساخت‌وساز ساختمان باید چندین عامل ازجمله ویژگی‌های خاک و جهت و نحوه‌ی حرکت امواج لرزه‌ای و چگونگی انبساط خاک در زمان وقوع زلزله را در‌بر بگیرد. همچنین، میزان لرزشی که انتظار می‌رود بر عملکرد و آسیب ساختمان‌ها تأثیر بگذارد، باید بررسی بشود. این عوامل از شهری به شهر دیگر و گاهی اوقات از منطقه‌ای به منطقه‌ی دیگر متفاوت است.

زلزله‌شناسان می‌دانند که زلزله انسان را نمی‌کشد و مشکل اصلی ساختمان‌ها هستند. در مناطق در خطر زمین‌لرزه، وجود ساختمان‌های فاقد مقررات و پشتیبانی سازه‌ای ایمن و مناسب، قاتل بالقوه‌ و دلیل اصلی مرگ‌ومیر است. بنابراین، باید وضع قوانین ساخت‌وساز اجباری باشد و این قوانین به‌طور دوره‌ای به‌روز بشود.

هرچه بیشتر درباره‌ی زمین‌شناسی زلزله و تأثیرات زلزله بر ساختمان‌ها آموخته شود، قوانین ساخت‌وساز نیز باید به‌طور منظم به‌روز شود. وضع قوانین بهترین راه برای محافظت در‌برابر این‌قبیل پدیده‌های فاجعه‌آمیز است.