دنیاگیری‌های ویرانگر روم باستان با تغییر اقلیم مرتبط بودند

پروکوپیوس قیصریه‌ای، مورخ بیزانسی نوشته است که شیوع طاعون ژوستینین در قرن ششم مانند آفتی بود که نسل بشر را به ورطه‌ی نابودی کشاند. دنیاگیری طاعون ژوستینین در قرن ششم میلادی، امپراتوری بیزانس، امپراتوری ساسانی و تمامی بنادر حاشیه‌ای دریای مدیترانه را درگیر کرده بود. این طاعون مرگبار در زمانی حدود دو قرن، بین ۲۵ تا ۵۰ میلیون نفر از سراسر دنیا را به کام مرگ فرستاد.

بیماری دنیاگیر قرن ششم میلادی، اکنون به عنوان طاعون خیارکی یا طاعون بوبونیک شناخته می‌شود که متداول‌ترین حالت طاعون است. بیماری معمولاً با تب شروع می‌شود و به دنبال آن تورم در کشاله‌ی ران و زیر بغل، سپس کما یا هذیان‌گویی و در نهایت مرگ رخ می‌دهد. پروکوپیوس نوشته است: «بیماری هیچ علتی ندارد که در حوزه‌ی استدلال انسان باشد.»

به‌گزارش ساینتیفیک‌امریکن، دانشمندان در مطالعه‌ی جدیدی که روز جمعه منتشر شد، دنیاگیری طاعون قرن ششم و سایر بیماری‌های دنیاگیر در امپراتوری روم را با تغییرات اقلیمی دوره مرتبط می‌داند. مطالعه صریحاً می‌گوید دوره‌های هوای سرد و خشک در شبه‌جزیره ایتالیا، همزمان با شیوع طاعون‌های بزرگ در امپراتوری رخ داده؛ بدین معنی که تغییرات اقلیمی باعث شکل‌گیری تنش در جامعه‌ی روم شده و در نهایت شیوع چنین دنیاگیری‌هایی را در پی داشته است.

کارین زونولد، میکرودیرینه‌شناس از دانشگاه برمن و یکی از نویسندگان مطالعه، می‌‌گوید: «پیوند میان این دو (تغییر اقلیم و دنیاگیری) آنقدر واضح بود که به عنوان یک دانشمند شگفت‌زده شدم.»

اندازه‌گیری‌های مستقیم کمی از دمای هوای دوران‌های قدیمی‌تر از چند صد سال پیش وجود دارد. بنابراین دانشمندان از روش‌های غیرمستقیم با عنوان «شاخص‌های نیابتی» برای بررسی تاریخ اقلیمی زمین استفاده می‌کنند. روش‌های نیابتی شامل شمارش حلقه‌های سالانه‌ی درختان و لایه‌های یخی است که در طول زمان روی یخچال‌های طبیعی و کلاهک‌های قطبی رسوب می‌کند.

بااین‌حال، هنوز هیچ مطالعه‌ای روی حلقه‌های درختی، اقلیم ایتالیا در دوران امپراتوری را آشکار نکرده است و بیشتر یخچال‌های طبیعی نیز در کوه‌های آلپ در شمال قرار دارد و درنتیجه نمی‌توان با استناد به آن‌ها به‌طور مطمئن اقلیم جنوب را تعیین کرد.

بنابراین، زونولد و همکارانش به بهترین سوابق در دسترس بعدی روی آوردند: کیست‌های پوسته‌مانند فسیل‌شده از میکروارگانیسم‌هایی به نام چرخان‌تاژک‌داران (Dinoflagellata) که از رسوبات کف دریا در خلیج تارانتوی ایتالیا به دست آمده بود. وقتی دمای دریا کاهش یا افزایش می‌یافت، گونه‌های چرخان‌تاژک‌داران موجود در آب دریای باستانی نیز تغییر می‌کردند. محققان می‌توانند تغییرات اقلیمی را از روی کیست‌های متمایز این گونه تعیین کنند. آن‌ها با تجزیه‌و‌تحلیل فسیل‌های موجود در لایه‌های مختلف رسوبات، تصویر دقیقی را از «دیرین‌اقلیم‌» جنوب ایتالیا از زمانی بین سال ۲۰۰ پیش‌از میلاد تا ۶۰۰ پس‌از میلاد، با تفکیک دوره‌ای سه ساله به دست آوردند.

بازسازی‌ دیرین‌اقلیم نشان داد که دوره‌های خنک‌تر (میانگین دما به سه درجه سانتی‌گراد کمتر از دمای قرن‌های قبل می‌رسید) با گزارش‌های رومیان از دنیاگیری‌های بزرگ همزمان بوده است: طاعون آنتونین (یکی از انواع طاعون خیارکی) از حدود سال ۱۶۵ تا ۱۸۰ میلادی، طاعون قبرس از حدود سال ۲۱۵ تا ۲۶۶ میلادی و بیماری دنیا‌گیری که حدود سال ۵۴۱ تا ۵۴۹ میلادی با عنوان طاعون ژوستینین آغاز شد و تا سال ۷۶۶ میلادی ادامه یافت.

سوابق اقلیمی مناطق دیگر نیز نشان می‌دهد که سرمایش در آن دوره جهانی بوده و احتمالاً به دنبال یک سری فوران‌های آتشفشانی عظیم به وجود آمده بود. اما علت سرمایشی که با طاعون آنتونین و طاعون قبرس مصادف شد، همچنان مشخص نیست. زونولد می‌گوید نوسانات اقلیمی طبیعی، احتمالاً مقصر تمامی پیشامدها بوده است.

جان هالدون، مورخ از دانشگاه پرینستون که در زمینه‌ی تأثیر تغییرات اقلیمی بر تاریخ پژوهش می‌کند، می‌گوید: «این مطالعه ارتباط بین تغییرات اقلیمی و شیوع بیماری‌ها را به درستی نشان می‌دهد، بدون اینکه بیان کند که این دو به طور مستقیم با هم در ارتباط هستند». او همچنین می‌افزاید که مطالعه نمونه‌ی خوبی از همکاری مورخان و دانشمندان برای تفسیر شواهد و وقایع گذشته است.

محققان دیگر نیز معتقدند که مطالعه‌ی جدید برای بررسی واکنش‌ها به ارتباط تغییرات اقلیمی و دنیا‌گیری بیماری‌ها در دنیای مدرن، بسیار مناسب است. اما باید توجه داشته باشیم که برخلاف بسیاری از جوامع امروزی، در روم باستان دسترسی به غذا محدود بود. زمانی که اقتصادشان رونق داشت، مازاد تولید می‌کردند، اما بودجه بسیار اندک بود. در نتیجه، وقتی آب‌و‌هوا دچار تغییر می‌شود، حتی کوچک‌ترین تغییرات حاصله نیز دارای اهمیت بسیاری هستند.

یافته‌های مطالعه در مجله Science Advances منتشر شده است.