کشف قدیمی‌ترین درخت زیتون جهان با عمر ۱۱۰۰ سال در لبنان

درختان زیتون در شمال لبنان کاملاً متداول هستند، اما در روستای بشاله، چند درخت وجود دارد که واقعاً کهنسال به نظر می‌رسند. شاخه‌های این درختان در جهت‌های پیش‌بینی‌ناپذیر رشد می‌کند و تنه‌های خاکستری و پر پیچ‌وتاب آن‌ها از سوراخ‌ها و شکاف‌های بسیار بزرگی پوشیده شده است. بسیاری از مردم معتقدند که این درختان هزاران سال قدمت دارند و به درختان نوح معروف‌اند، زیرا خاستگاه شاخه‌های زیتونی هستند که توسط کبوتر‌ها به کشتی نوح منتقل شد.

اکنون دانشمندان با تعیین سن دقیق درختان بشاله، دریافته‌اند که بیشتر این درختان حدود ۵۰۰ سال سن دارند. اما یکی از درختان عظیم‌الجثه‌ با حدود چهار متر قطر، بیش از ۱۱۰۰ سال قدمت دارد. ماه گذشته، تیم دانشمندان با انتشار مقاله‌ای گزارش داد که این درخت زیتون، قدیمی‌ترین درخت زیتون در جهان است.

جی. جولیو کاماررو، درخت‌گاه‌شمار از مؤسسه‌ی بوم‌شناسی پیرنه در ساراگوسای اسپانیا که رهبری مطالعه‌ی درختان بشاله را به عهده داشت، می‌گوید تعیین سن درختان زیتون از نظر علمی چالش‌برانگیز است. این درختان در مناطقی مانند سرزمین‌های اطراف دریای مدیترانه، از اهمیت فرهنگی، معنوی و اقتصادی بسیاری برخوردار هستند. با این حال، تعدادی از درختان زیتون بزرگ دیگر همچنان به درستی تاریخ‌گذاری نشده‌اند. این درختان اغلب حلقه‌های رشد منظمی ندارند، یا حلقه‌ها به راحتی دیده نمی‌شوند.

اما داستان درختان زیتون که دانشمندان معتقد هستند صدها سال عمر می‌کنند، با دیگر درختان متفاوت است. حلقه‌های رشد سالانه‌ی این درختان اغلب نامنظم و یا حتی از بین رفته است. علاوه بر این، درختان زیتون کهنسال‌تر معمولاً تنه‌های متعدد، فضای داخلی توخالی و تغییرات رشدی دیگری دارند که تعیین سن آن‌ها را دشوار می‌کند.

حتی دانشمندان حرفه‌ای نیز با حلقه‌های رشد درختان زیتون مشکل دارند: مطالعه‌ای که قبلاً انجام شد، نشان داد که وقتی آزمایشگاه‌های مختلف نمونه‌هایی از چوب درختان زیتون مشابه را دریافت کردند، تعداد حلقه‌های درخت گزارش‌شده تا ضریب سه متغیر بود.

محققان با توجه به مشکلات مربوط به شمارش حلقه‌های درختان زیتون، تلاش کردند تا سن این درختان را بر اساس قطر آن‌ها استنباط کنند. با این حال، عواملی مانند حاصلخیزی خاک، شرایط اقلیمی و سایر عوامل نیز می‌تواند بر رشد درخت تأثیر بگذارد، به همین دلیل تخمین سن ممکن است نامشخص باشد. کاماررو می‌گوید اندازه با سن یکسان نیست.

پیتر براون، مدیر تحقیقات حلقه‌ی درختان کوه راکی، می‌گوید: «در نتیجه، درختان زیتون معمولاً مطالعه نمی‌شوند. هیچکس به درختان زیتون توجه زیادی نمی‌کند، زیرا تحقیق در مورد حلقه‌های آن‌ها مشکل است.»

رمزی توچان، دانشمند محیط‌زیست از آزمایشگاه تحقیقات حلقه‌ی درختان در دانشگاه آریزونا که رهبری نمونه‌برداری را به عهده داشت، می‌گوید حتی جمع‌آوری درونی‌ترین (و احتمالاً قدیمی‌ترین) چوب از درختان نیز چالش‌برانگیز بود. در بسیاری از موارد، مرکز درختان به مرور زمان پوسیده شده است و دیده نمی‌شود. در موارد دیگر، درختان چند ساقه داشتند و مشخص نبود که قدیمی‌ترین بخش از چوب کجاست.

محققان در دانشگاه آریزونا کربن را از نمونه‌ها استخراج کردند و با مقایسه‌ی فراوانی نسبی دو ایزوتوپ کربن (کربن-۱۲ و کربن-۱۴ رادیواکتیو)، زمانی را که از تشکیل چوب گذشته بود، استنباط کردند. کاماررو و همکارانش تخمین معینی را از سن چهار درخت به دست آوردند: سه درخت احتمالاً بین ۵۰۰ تا ۷۰۰ سال سن داشتند و عمر یکی به تقریباً ۱۱۰۰ سال می‌رسید.

سن درختان زیتون بشاله منطقی به نظر می‌رسید، اما دیگر محققان می‌گویند این درختان ممکن است از طریق چسبیدن بخشی از یک درخت به دستگاه ریشه‌ای موجود رشد کرده باشند. آن‌ها به طور دقیق نمی‌دانند که آیا درختان پیوندی هستند یا خیر. محققان ممکن است به طور ناخواسته چوب را از ریشه‌ی قدیمی‌تر جمع‌آوری کرده باشند؛ زیرا احتمال دارد درخت پیوندی با مخلوطی از هر دو ریشه و چوب کولتیوار رشد کرده باشد. در چنین حالتی، سن تعیین‌شده بیش‌از‌حد برآورد می‌شود.

کاماررو و تیمش پیوند درختان را رد نمی‌کنند، اما او می‌گوید نتیجه می‌تواند برعکس نیز باشد. اگر نمونه‌ها از چوب کولتیوار برداشت شده باشد، قدمت بازیابی‌شده می‌تواند دست کم گرفته شده باشد. در هر صورت، درختان زیتون برای مردم بشاله به مثابه گنجینه‌ای زنده هستند.

راشید جعجع که مالک و سرپرست یکی از درختان و شهردار سابق بشاله است، می‌گوید: «این درختان نمایانگر میراث فرهنگی، نماد هویت محلی و مایه افتخار ساکنان بشاله هستند.» او افزود ساکنان روستا در هر پاییز، با استفاده از دست یا وسایلی که شبیه چنگک هستند، صدها کیلوگرم زیتون سبز و بنفش جمع‌آوری می‌کنند. مقداری از میوه برای خوردن است و مقداری نیز برای روغن‌گیری فشرده می‌شود.

نسبت‌دادن سن به درخت، ارزش آن را تغییر نمی‌دهد. درختان برای آن دسته از افرادی که از قبل با آن‌ها آشنایی دارند، محبوب و دوست‌داشتنی هستند. به هر حال سن فقط یک عدد است.

یافته‌های مطالعه در مجله Dendrochronologia منتشر شده است.