پایان تلخ گیلانشاه خال‌دار؛ اولین انقراض رسمی یک پرنده بومی اوراسیا و شمال آفریقا تایید شد

عصر انقراض ناشی از فعالیت انسان قربانی جدیدی گرفته است. یک پرنده‌ی مهاجر ساحلی به نام گیلانشاه خال‌دار (Numenius tenuirostris) تقریبا به‌طور قطع منقرض اعلام شده است. هرچند براساس فهرست سرخ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت، انقراض ۱۶۴ گونه پرنده تایید شده، طیف گسترده‌ی زیستگاه‌های گیلانشاه خال‌دار، ازدست‌رفتن آن را بسیار نگران‌کننده می‌کند.

گیلانشاه خال‌دار هر سال در فصل تابستان به دشت‌های وسیع سیبری سفر می‌کرد تا مانند بسیاری از پرندگان مهاجر، در تابستان‌های کوتاه اما حاصلخیز سیبری تولیدمثل کند. درحالی‌که پرندگان دیگر در فصل زمستان معمولاً راهی استرالیا یا مناطق گرمسیری می‌شوند، گیلانشاه خال‌دار زمستان را در سواحل مدیترانه سپری می‌کرد؛ انتخابی که با توجه به شرایط نابسامان جنگل‌های بارانی، احتمالاً مطمئن به‌نظر می‌رسید.

انجمن سلطنتی حفاظت از پرندگان (RSPB) در بیانیه‌ای اعلام کرد هرچند قبلاً دو گونه پرنده در جزایر نزدیک به اروپا و آفریقا ازدست رفتند، انقراض گیلانشاه خال‌دار نخستین انقراض شناخته‌شده‌ی یک گونه پرنده در سرزمین اصلی اروپا، شمال آفریقا و غرب آسیا است. چندین دهه تلاش برای کشف ردپایی از این گونه در محدوده‌ی زادآوری و غیرزادآوری آن، همگی بی‌نتیجه بوده است.

با پراکندگی وسیع محل زیست، تصور می‌شد که گونه‌ی گیلانشاه خال‌دار در برابر تغییرات مقاومت بیشتری داشته باشد. اما آخرین مشاهده‌ی موثق آن به سال ۱۹۹۵ در مراکش، یکی از مهم‌ترین پناهگاه‌های این پرنده، بازمی‌گردد. برخی گزارش‌های غیرمعتبر نیز از مشاهده‌ی این پرنده در سال ۲۰۰۱ خبر دادند.

گروهی از پژوهشگران در مقاله‌ای که به‌تازگی انقراض گیلانشاه خال‌دار را اعلام کرده، علاوه بر دیده‌نشدن این گونه، تهدیدات زیست‌محیطی پیش‌روی آن را نیز بررسی کردند. نمونه‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد گونه‌های منقرض‌شده به‌طور شگفت‌آوری دوباره دیده شده‌اند، اما در مورد گیلانشاه خال‌دار، بررسی زیستگاه‌ها و تهدیدات زیست‌محیطی حاکی از آن است که گونه به احتمال ۹۶ درصد منقرض شده است. انقراض این پرنده احتمالاً مدت کوتاهی پس از آخرین مشاهده رخ داد.

یکی از دلایل اصلی فاجعه‌ی انقراض گونه، نابودی زیستگاه‌های کلیدی است. در سیبری، خشک‌کردن باتلاق‌ها برای کشاورزی، زیستگاه‌های زادآوری این پرنده را از بین برد. در مدیترانه نیز تالاب‌های ساحلی قربانی آلودگی و تغییرات ناشی از فعالیت‌های انسانی شدند. علاوه بر این، انتخاب مناطق جنگ‌زده‌ای مانند یمن و تالاب‌های میان‌رودان برای گذراندن زمستان، شرایط را برای گونه دشوارتر کرد. تخریب این مناطق نیز در نتیجه درگیری‌های منطقه‌ای، زیست‌بوم‌های حیاتی را نابود کرد.

اگرچه به‌تازگی آنفلوآنزای پرندگان نیز تهدیدی جدی برای پرندگان وحشی محسوب می‌شود، به نظر می‌رسد انقراض گیلانشاه خال‌دار پیش از شیوع این بیماری رخ داده باشد. نقش شکار و بیماری‌های دیگر نیز در این سرنوشت تلخ دیده می‌شود.

بررسی عوامل انقراض گیلانشاه خال‌دار می‌تواند راهنمایی برای حفاظت از گونه‌های مشابه باشد، گونه‌هایی مانند گیلانشاه دم‌سیاه (Limosa limosa) یا گیلانشاه بزرگ (Numenius arquata) که در بریتانیا زادآوری می‌کند.

اکنون از هشت گونه‌ای که به جنس گیلانشاه‌های نوک‌خمیده (Numenius) تعلق دارند، یکی منقرض شده و بقیه در معرض تهدید جدی هستند. این پرندگان به دلیل عمر طولانی اما نرخ تولیدمثل پایین، به‌طور طبیعی آسیب‌پذیرتر هستند و کوچک‌ترین تغییر در زیستگاه‌هایشان می‌تواند پیامدهای بزرگی داشته باشد.

انقراض گیلانشاه خال‌دار برای جهان یک زنگ خطر است. حفظ پرندگان مهاجر بدون تلاش هماهنگ در سطح جهانی، ممکن نیست. همان‌طور که کاهش کربن در جو به همکاری بین‌المللی نیاز دارد، حفاظت از گونه‌ها نیز مستلزم تعهد جهانی است. وضعیت پرندگان مهاجر اکنون به شاخصی برای موفقیت یا شکست در حفاظت از تنوع زیستی تبدیل شده و متأسفانه، این شاخص چندان امیدوارکننده نیست.

مطالعه در مجله IBIS: The International Journal of Avian Science منتشر شده است.