بیوگرافی مریم میرزاخانی؛ بانوی ریاضیات دنیا

«ریاضیات، زیبایی خودش را فقط به دنبال‌کنندگان صبورتر نشان می‌دهد». نبوغ استاد دانشگاه استنفورد مریم میرزاخانی، در جهان‌های تئوریکی شکوفا شد که حتی برای دیگر متخصصان هم مانند رمزی غیرقابل کشف بود. او در دینامیک و هندسه سطوح پیچیده یک هنرمند و بیشتر از آن یک قهرمان بود: تنها زن و تنها ایرانی که برنده‌ی جایزه برجسته ریاضیات، مدال فیلدز شد.

مریم میرزاخانی در کودکی عادت داشت برای خودش داستان‌هایی از یک دختر برجسته و بسیار موفق تعریف کند. هر شب هنگام خواب، او قهرمانی می‌شد که به نقاط مختلف دنیا سفر می‌کرد و مأموریت شگفت‌انگیزی انجام می‌داد. او در ۳۷ سالگی هم همچنان همان‌قدر بلندپرواز بود، با این تفاوت که شخصیت‌های اصلی و مأموریت‌های داستان‌های ذهنی او تغییر کرده بودند و بر مدار سطوح هذلولی، فضاهای مدولی و سیستم‌های دینامیکی سفر می‌کردند.

میرزاخانی زمانی گفته بود تحقیقات ریاضی به‌نوعی شبیه رمان نوشتن هستند: شخصیت‌ها و کاراکترهای مختلفی در داستان شما پرسه می‌زنند و شما سعی می‌کنید آن‌ها را بهتر بشناسید. بعد همه‌چیز تکامل پیدا می‌کند، شما به یک شخصیت نگاه می‌کنید و می‌بینید به فردی کاملاً متفاوت از برداشت اولیه شما تبدیل شده است.

مریم میرزاخانی ۲۲ اردیبهشت ۱۳۵۶ (۱۲ می ۱۹۷۷) در تهران متولد شد و دوران دبستان خود را درست زمانی به پایان برد که جنگ ایران و عراق روبه‌اتمام بود. درواقع او از کودکی قصد نداشت ریاضی‌دان شود، بلکه هر کتابی را که به دستش می‌رسید با اشتیاق می‌خواند. کتاب‌هایی که در او ایده‌ای درونی در خصوص محقق کردن کاری عالی را شعله‌ور می‌کردند. او بعدها درمورد ورود به مدرسه‌ی راهنمایی فرزانگان گفته بود: «فکر می‌کنم ما نسل خوش‌شانسی بودیم. من هنوز نوجوان بودم که فضای آموزشی کمی پایدارتر شد.»

خیلی زود، طی هفته‌های اول دوران راهنمایی، مریم میرزاخانی و رؤیا بهشتی (استاد ریاضی دانشگاه واشنگتن) با هم دوست شدند و دوستی آن‌ها تا همیشه ادامه یافت. اوقات نوجوانی آن‌ها علاوه بر مدرسه، به گشت‌زدن در کتاب‌فروشی‌ها می‌گذشت و زمانی که کاوش‌های دو دوست تکراری شد، تصمیم گرفتند به‌صورت اتفاقی کتاب بخرند. مریم بعدها گفته بود: «حالا این ماجرا خیلی عجیب به‌نظر می‌رسد! ولی در آن زمان کتاب‌ها بسیار ارزان بودند و ما همه نوع کتابی می‌خریدیم.» به عقیده‌ی رؤیا بهشتی، مریم از سال دوم راهنمایی، دیگر دقیقاً یک ستاره بود.

در دوره‌ی دبیرستان، مریم و رؤیا از مدیر دبیرستان خواستند برای آن‌ها نیز کلاس‌های حل مسئله ریاضی مشابه چیزی که در دبیرستان تیزهوشان پسران برگزار می‌شد، ترتیب بدهد. مریم مدیر دبیرستان را اینطور توصیف کرده بود:

مدیر ما شخصیت قوی و فوق‌العاده‌ای داشت. اگر دانش‌آموزان واقعاً چیزی می‌خواستند، او زمینه‌اش را برایشان فراهم می‌کرد. برای او مهم نبود که پیش‌ازاین هیچ دختری در تیم المپیاد بین‌المللی ریاضی ایران حضور نداشته. ذهنیت مثبت و خوش‌بینانه‌ی او مبنی بر اینکه ما می‌توانیم موفق شویم حتی اگر اولین نفرها باشیم، خیلی روی زندگی من تأثیر گذاشت.

بدین ترتیب مریم میرزاخانی دو سال متوالی، کلاس سوم و چهارم دبیرستان، در المپیاد جهانی ریاضیات مدال طلا گرفت. او نخستین دختر و نخستین دانش‌آموز ایرانی بود که موفق شد نمره‌ی کامل المپیاد را در دومین سال کسب کند.

یکی از این نقاط عطف حمایت خانواده زمانی مشخص شد که او و رؤیا تصمیم گرفتند برخلاف سنت برندگان المپیاد ایران که همگی در رشته‌های مهندسی وارد دانشگاه می‌شدند، عمل کنند. آن‌ها بی‌هیچ مخالفتی از سمت اطرافیانشان، سال ۱۳۷۴ رشته‌ی ریاضی محض دانشگاه شریف را برای شروع تحصیلات عالی انتخاب کردند.

اما زندگی همیشه برپایه‌ی اتفاقات خوب نمی‌چرخد. اسفند سال ۱۳۷۶ اتوبوسی که حامل دانشجویان ریاضی شرکت‌کننده در بیست‌ودومین دوره‌ی مسابقات ریاضی دانشجویی اهواز بود، در راه برگشت به تهران به دره سقوط کرد. خوشبختانه مریم از این حادثه‌ی تلخ نجات پیدا کرد، ولی شش تن دیگر از استعدادهای درخشان ریاضی ایران که آرمان بهرامیان و رضا صادقی دیگر مدال‌آوران المپیاد جهانی ریاضی بین آن‌ها بودند، جان خود را در این سانحه از دست دادند.

پس از دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه هاروارد مقصد بعدی تحصیلات مریم بود. کورتیس مک‌مالن، برنده‌ی برنده مدال فیلدز سال ۱۹۹۸ و استاد راهنمای مریم در هاروارد در مورد او می‌گوید:

او تخیل جسورانه‌ای داشت. همیشه در ذهن خود تصویری را از آنچه باید در جریان باشد، فرموله می‌کرد. سپس به دفتر من می‌آمد و افکارش را شرح می‌داد. بعد می‌پرسید: درست می‌گویم؟ و من همیشه از اینکه او فکر می‌کرد پاسخ سؤال‌هایش را می‌دانم، به خودم می‌بالیدم.

میرزاخانی در جلسات پروفسور مک‌مالن مجذوب سطوح هذلولی شد؛ سطوح دوناتی شکل با دو یا چند سوراخ که هندسه‌ای غیراستاندارد دارند و به‌طورکلی به هر نقطه از سطح، فرمی شبیه زین اسب می‌دهند.

البته دونات‌های هایپربولیک را نمی‌توان در فضای معمولی شبیه‌سازی کرد. این سطوح در فضایی انتزاعی تصویر می‌شوند و فواصل و زوایای آنها بر اساس مجموعه‌ی خاصی از معادلات اندازه‌گیری می‌شود. یک‌ونیم قرن پس از کشف سطوح هذلولی، این سوژه‌های مرکزی هندسی در بسیاری از شاخه‌های ریاضی و فیزیک کاربردهای سنگینی دارند.

در فضای هذلولی غیراقلیدسی، تعداد بی‌شماری از خطوط موازی می‌توانند از یک نقطه ثابت عبور کند. مجموع زاویه‌های یک مثلث در فضای هذلولی کمتر از ۱۸۰ درجه است. در چنین فضایی منحنی، کوتاه‌ترین مسیر بین دونقطه به‌عنوان ژئودزیک شناخته می‌شود. تحقیقات میرزاخانی شامل محاسبه انواع خاصی از ژئودزیک، به نام ژئودزیک بسته‌ی ساده روی سطوح هذلولوی بود.

در یک سطح هذلولی ممکن است برخی از ژئودزیک‌ها مانند خطوط مستقیم روی یک صفحه تا بی‌نهایت ادامه پیدا کنند، اما برخی دیگر مثل دایره‌هایی بزرگ روی یک کره، لوپ‌مانند یا حلقوی هستند. یکی از مهم‌ترین سؤال‌های فوق به خطوط مستقیم یا «ژئودزیک» روی یک سطح هذلولی مربوط می‌شد که مریم در پایان‌نامه‌ی دکترای خود به آن پاسخ داد.

میرزاخانی سال ۲۰۰۳ جایزه‌ی افتخاری دانشگاه هاروارد و جایزه‌ی برترین فارغ‌التحصیلان این دانشگاه را دریافت کرد.

پایان‌نامه‌ی میرزاخانی منجر به انتشار سه مقاله در سه مجله‌ی برتر ریاضیات شد:

• Annals of Mathematics
• Inventiones Mathematicae
• Journal of the American Mathematical Society

بنسون فارب پروفسور ریاضی دانشگاه شیکاگو در آن زمان گفته بود: «اکثر ریاضیدانان هرگز به چنین سطحی نمی‌رسند و چیزی به این خوبی خلق نمی‌کنند. این همان کاری است که او در پایان‌نامه‌ی خود انجام داد.»

مریم میرزاخانی پس از فارغ‌التحصیلی از هاروارد، فعالیت حرفه‌ای خود را به عنوان پروفسور ریاضی دانشگاه پرینستون ادامه داد. پس از چهار سال نیز از درجه‌ی استادیاری ارتقا یافت و در ۳۱ سالگی به‌عنوان استاد تمام در دانشگاه استنفورد مشغول به تدریس شد.

او در همین دوران با با یان وندارک، استاد و دانشیار ریاضی دانشگاه استنفورد و پژوهشگر علوم کامپیوتر مرکز تحقیقاتی آی‌بی‌ام ازدواج کرد. آن‌ها صاحب یک دختر به نام آناهیتا شدند. یان وندارک درمورد آشنایی خود با مریم می‌گوید:

ما اولین‌بار در سال ۲۰۰۴ (۱۳۸۲) در بوستون همدیگر را دیدیم. او یک فارغ‌اتحصیل ستاره بود که در تز دکترای خود در هاروارد، مسائل زیادی را در حوزه‌ی رویه‌های هذلولی حل کرده بود. اما آنقدر متواضع بود که در یک میهمانی خانوادگی اصلا چنین چیزی را متوجه نمی‌شدید. رفتار او دوستانه و کنجکاو بود و برای اینکه طرافیانش را گیج نکند، دستاوردهای واقعی‌اش را پنهان می‌کرد.

تحقیقات میرزاخانی در حوزه‌ی محاسبه‌ی حجم فرم‌های هندسی هذلولی ادامه یافت. او با پیشنهاد محاسبه‌ی عمق حلقه‌های ترسیم‌شده روی سطوح هذلولی، بهترین راه‌حل را برای مشکلی که ریاضیدانان سال‌ها در پی حل آن بودند، پیدا کرد. میرزاخانی معتقد بود که جهان از قوانین هندسه‌ی هذلولی پیروی می‌کند؛ به همین علت برای محاسبه‌ی اشکالی که فرم هندسی مرتبی ندارند، می‌توان با رسم حلقه‌هایی روی سطوح آن‌ها، حجم دقیق آن‌ها را حساب کرد.

این روش، اثبات جدیدی برای تئوری‌های ادوارد ویتن و ماکسیم کنتسویچ در مورد تعداد نقاط متقاطع سطوح پیمانه‌ای در فضاهای هندسی هذلولی به شمار می‌آمد.

در سال ۱۳۸۹، میرزاخانی توانست نظریه‌ی شار زلزله ویلیام ترستن را روی فضای تایشمولر به اثبات برساند. شار زلزله برای مدت‌ها به‌عنوان مسئله‌ای بی‌پاسخ در ریاضی شناخته می‌شد. پس از این دستاورد بزرگ مریم میرزاخانی و ۹ محقق برجسته دیگر، در چهارمین نشست ۱۰ استعداد درخشان نشریه پاپیولار ساینس در آمریکا، مورد تقدیر قرار گرفتند.

یان وندارک همسر مریم در مورد نحوه‌ی پژوهش او در محیط خانه می‌گوید:

مریم کاغذهای بسیار بزرگی را روی زمین خانه پهن می‌کرد و ساعت‌ها روی آن‌ها نمودار می‌کشید و یادداشت و معادله می‌نوشت. من ایده‌ای نداشتم که او چگونه این کار را می‌کند، اما نهایتا جواب می‌گرفت. مسائلی که مریم روی آن‌ها کار می‌کرد بسیار انتزاعی و پیچیده بودند و نمی‌شد درمورد آن‌ها قدم‌های منطقی برداشت.

خود مریم هم در این زمینه گفته بود:

ترسیم کردن به تمرکز من کمک می‌کند. وقتی به یک مسئله‌ی سخت ریاضی فکر می‌کنید، نمی‌توانید تمام جزئیات را بنویسید. اما روند ترسیم کمک می‌کند رابطه‌ی جزئیات را در ذهن داشته باشید. دختر سه‌ساله‌ام آناهیتا معمولا فریاد می‌زند: «اوه، مامان داره باز نقاشی می‌کنه!» شاید هم واقعا فکر می‌کند من نقاشم.

در سال ۱۳۹۳ (۲۰۱۴ میلادی)، مریم میرزاخانی به همراه الکس اسکین و امیر محمدی، ثابت کرد که ژئودزیک‌های مختلط و بستارهای آن‌ها برخلاف آنچه گفته می‌شود نامنظم یا فرکتال نیستند؛ بلکه به طرز شگفت‌انگیزی منظم‌اند. آن‌ها ثابت کردند که بستارهای ژئودزیک مختلط، خاصیت جبری دارند و می‌توانند به‌صورت چندجمله‌ای تعریف شوند، به همین دلیل غیرمنعطف‌اند. این نتایج شبیه به نظریات مارینا راتنر در دهه ۱۹۹۰ میلادی بود.

تیرماه سال ۱۳۹۶، اعلام شد که مریم میرزاخانی به علت سرطان سینه در بیمارستان بستری شده است. او از چهار سال پیش به این بیماری مبتلا بود و این سرطان به مغز استخوان او سرایت کرده بود؛ به همین علت نیز والدینش برای عیادت او به آمریکا رفته بودند. سرانجام در تاریخ ۲۳ تیر سال ۱۳۹۶، مریم میرزاخانی در ۴۰ سالگی چشم از جهان فروبست.

اتحادیه بین‌المللی انجمن‌های ریاضی جهان ۲۲ اردیبهشت مصادف با ۱۲ می روز تولد این دانشمند فرهیخته را در تقویم جهانی، روز جهانی زن در ریاضیات نام‌گذاری کرد.

یان وندارک می‌گوید:

مریم بعد از تشخیص سرطان گفت این عادلانه نیست. زندگی عادلانه نیست و زمانی که در یک‌ خانواده‌ی عالی به دنیا آمدم هم عادلانه نبود، پس حالا شکایتی ندارم. او همیشه برنامه‌ی واضحی در ذهنش داشت و می‌دانست چه می‌خواهد.

مریم میرزاخانی سال‌ها پیش گفته بود: «برای دیدن زیبایی ریاضیات، به انرژی و تلاش نیاز دارید.» او همچنین تاکید کرده بود که برایش مهم نیست دخترش ریاضی‌دان بشود یا نه و گفته بود:

امیدوارم دخترم و کلا همه‌ی بچه‌ها ریاضی را جدی بگیرند و از افرادی نباشند که به محض اینکه صحبت از ریاضی می‌شود، سرشان را برمی‌گردانند و می‌گویند ما از ریاضی هیچ چیزی نمی‌دانیم. بسیاری از مردم به خودشان فرصت نمی‌دهند به ریاضی فکر کنند، درحالی‌که ریاضی به درست فکرکردن کمک می‌کند.

او همچنین درآخرین پست فیسبوک خود نوشته بود: « هرچه بیشتر روی ریاضیات وقت گذاشتم، بیشتر هیجان‌زده شدم.»

مارک تسیر لاوین رئیس دانشگاه استنفورد پس از درگذشت مریم میرزاخانی در وبسایت این دانشگاه نوشت:

او یک ریاضیدان و نظریه‌پرداز درخشان و درعین‌حال متواضع بود که جوایز را فقط برای این دریافت می‌کرد تا الهام‌بخش دیگر زنان باشد. او خیلی زود از میان ما رفت، اما تاثیری که روی هزاران زن گذاشت تا با الهام از او، در ریاضیات و علوم تحصیل و تحقیق کنند همیشه ماندگار خواهد بود.