با رسیدن به اوج فناوری در آینده، چه کاری برای انسان‌ها باقی می‌ماند؟

امروزه دامنه‌ی هوش مصنوعی به همه‌جا گسترش یافته است؛ از حوزه‌ی پزشکی که به‌ کمک الگوریتم‌ها، انواع سرطان را سریع‌تر و دقیق‌تر از پزشکان تشخیص می‌دهد تا نگارش مقالات علمی و حتی خلق آثار هنری‌ای که بسیاری از ما از تولید آن‌ها عاجزیم! این فناوری نه‌تنها به سخت‌ترین سؤالات ما پاسخ می‌دهد، بلکه به‌تدریج تمام اجسام اطراف ما را هوشمند می‌کند. این‌ روزها، برخی از افراد به زندگی در خانه هوشمند عادت کرده‌اند، اما در آینده تقریباً اکثر ما در خانه‌هایی زندگی خواهیم کرد که همه‌چیز در آن بدون دخالت از سوی ما مطابق میلمان تنظیم می‌شود.

در دهه‌ی آینده، خودروهای خودران کاملاً فراگیر می‌شوند و اصلاً بعید نیست که تا پیش از آغاز نیمه‌ی دوم قرن فعلی، راندن وسایل نقلیه توسط انسان ممنوع شود! شاید وقتی بشنوید که خودروهای خودران فعلی که هنوز جای پیشرفت بسیاری دارند، بیش از ۹۰ درصد از تصادفات رانندگی را کاهش داده‌اند، شما نیز طرفدار ممنوعیت رانندگی انسان‌ها شوید!

البته مزایای فناوری و در رأس آن هوش مصنوعی به این موارد محدود نمی‌شود. هوش مصنوعی می‌تواند حباب بازارهای مالی را پیش‌بینی و از زیان‌های هنگفت آن جلوگیری کند، محصولات بی‌نقصی بسازد و کارهایی را که زمانی برای ما پیچیده بودند، به‌تنهایی انجام دهد. هوش مصنوعی برخلاف انسان‌ها از دخالت احساسات و تصمیمات هیجانی در امان است و شاید زمانی به‌قدری پیشرفته شود که بتوان قضاوت را نیز به آن سپرد.

مثلاً مشاغل سختی همچون کارگری در خط تولید را در نظر بگیرید. طبق مطالعات اخیر، اتوماسیون به‌زودی چیزی حدود ۱۴ تا ۴۷ درصد از مشاغل را حذف می‌کند؛ این یعنی در آینده، افراد به‌جای فعالیت در شغل‌های کسالت‌بار یا پرریسک، خود را برای حضور در مشاغل دیگری آماده می‌کنند؛ اما وکلا، معلمان، جراحان، هنرمندان و مفسران ورزشی که در معرض بیکاری از سوی هوش مصنوعی هستند، خود را برای چه شغل جایگزینی آماده خواهند کرد؟ برخی از این افراد عاشق شغل خود هستند و بخش عظیمی از هویت خود را در آن می‌بینند.

اصلاً افراد در آینده با وقت آزاد خود چه خواهند کرد؟ خرید مواد غذایی؟ دستیار هوش مصنوعی با پایش محتوای یخچال و چند سؤال ساده از شما همه‌چیز را سفارش خواهد داد و ربات شخصی شما آن‌ها را تحویل خواهد گرفت. نظافت؟ قطعاً یکی از نخستین حوزه‌هایی که به تسخیر ربات‌ها درمی‌آید نظافت و تمیزکاری منزل است. خب شاید بخواهیم چند ساعت را صرف برنامه‌ریزی برای تعطیلات بعدی خود کنیم، اما حتی همین حالا ChatGPT می‌تواند در کمتر از چند ثانیه برنامه‌ی سفر قابل‌ قبولی برایمان تنظیم کند. به نظر می‌رسد سپری کردن یک روز کامل در آینده سخت و کسل‌کننده باشد.

استارتاپ‌های دیگری نیز هستند که به استودیوها می‌گویند چه نوع ابرقهرمان یا پایان‌بندی یا طرح داستانی بیشترین شانس را برای جذب بینندگان به سالن سینما دارد. اخیراً تلویزیون نیز از هوش مصنوعی کمک می‌گیرد و نتفلیکس برای سریال Orange Is the New Black داده‌ها را دقیقاً به همین شیوه تجزیه و تحلیل کرده تا از موفقیت اثر مطمئن شود و در نهایت با پرداختن به مضامینی همچون زندان‌ و جنایت، گنجاندن کمدی سیاه در لابه‌لای دیالوگ‌ها و استفاده از بازیگر زن کاریزماتیک شانس موفقیت سریال را بالا برده است.

اول پارکر، فیلم‌نامه‌نویسی است که از این تغییرات وحشت دارد. او می‌گوید: «این بدترین کابوس من است. این رویه دشمن خلاقیت است و فقط می‌تواند آنچه را که قبلاً انجام شده و موفق بوده دوباره تکرار کند. بدین‌ترتیب به‌تدریج فقط فیلم‌های خسته‌کننده خواهیم داشت که همگی شبیه هم هستند.» اما برخی دیدگاه متفاوتی دارند. به‌محض فراوان شدن فیلم‌های تکراری، مردم کمتر به سینماها می‌روند و هوش مصنوعی متوجه می‌شود که شباهت بیش از حد فیلم‌ها دیگر راهگشا نیست و جایی برای خلاقیت باز می‌گذارد. فراموش نکنیم که این فناوری با سرعت غیرقابل کنترلی در حال بهبود و تکامل است.

فراموش نکنیم که ماندگارترین گل تاریخ فوتبال، گلی است که دیه‌گو مارادونا در بازی یک‌چهارم نهایی جام جهانی ۱۹۸۶ مقابل انگلیس با دست به ثمر رساند. یکی از جذابیت‌های فوتبال، بحث بر سر احتمال اشتباه داور است، نه اینکه همیشه تمام بحث‌ها با نمایش ۱۶ تصویر سه‌بعدی از زوایای مختلف به این نتیجه‌ی غیرقابل بحث ختم شوند که بازیکن تمارض کرده است. ما فوتبال را برای قضاوت و فلسفه و تعیین صحیح و غلط تماشا نمی‌کنیم.

پیر هانری تاووآلو، رئیس کالج فلسفه و استاد دانشگاه سوربن می‌گوید که یک دنیای تماماً تحت کنترل، منطقی و قابل پیش‌بینی، بسیار خسته‌کننده خواهد بود. اگر نتوانیم به‌خاطر چند دقیقه تأخیر قطارها غر بزنیم یا از رئیس منابع انسانی به‌خاطر اشتباه در فیش حقوقی، شاکی باشیم، پس درباره‌ی چه چیزی باید صحبت کنیم؟ درباره‌ی چیزهایی که سر جای خود هستند و درست کار می‌کنند؟

نوار چسب، کورن فلکس و کاغذ یادداشت‌های چسب‌دار همگی اختراعاتی هستند که به‌دلیل خطای انسانی تولید شدند و اگر همه‌چیز طبق برنامه پیش می‌ر‌فت، اصلاً نباید ساخته می‌شدند. به نظر می‌رسد با سلطه ی هوش مصنوعی، نوآوری واقعاً به خطر می‌افتد.

دن کلی مشاور آمریکایی معتقد است که تا سال ۲۰۳۰ شاید زندگی ما بیش از حد آمیخته با برنامه‌ها و خدمات هوش مصنوعی باشد. او می‌گوید: «در آن زمان دیگر خبری از قرار آشنایی‌های افتضاح نیست. پیش از آشنایی با هر فردی، هوش مصنوعی تمام ویژگی‌های او را تحلیل می‌کند و در صورت یافتن ناسازگاری، فرد دیگری را پیشنهاد می‌دهد. دسترسی به گزینه‌های فراوان با ویژگی‌های گوناگون باعث می‌شود هر فردی را به‌خاطر کوچک‌ترین جزئیاتی که می‌تواند باعث ناسازگاری احتمالی شود، حذف کنیم. چه بسا این ناسازگاری در حد انتخاب رنگ لباس طرف مقابل باشد!»

در چنین شرایطی، قرارهای آشنایی‌ای که هوش مصنوعی برایمان تنظیم می‌کند، به‌شدت خسته‌کننده خواهند بود. شریک عاطفی ما برایمان بیشتر شبیه ربات خواهد بود که دیگر نه در مورد انتخاب‌هایمان با ما بحث می‌کند، نه شب‌های فوتبالمان را خراب می‌کند و نه حتی با دیدن لباس‌های عجیبمان ما را به شوخی دست می‌اندازد.

احتمالاً روزی هوش مصنوعی، دنیایی یکپارچه، دقیق و عاری از کوچک‌ترین غافلگیری‌ای برایمان خواهد ساخت؛ دنیایی که حتی یافتن یک دست‌انداز کوچک در جاده‌ای دورافتاده در آن دشوار است. اما آیا خوشبختی بدون تجربه‌‌‌ی پستی‌وبلندی همان طعم شیرین را خواهد داشت؟

در رمان «شهر جایگشت‌ها» اثر گرگ ایگان، شخصیت پیر به نوعی جاودانگی در یک پلتفرم واقعیت مجازی دست یافته است که کنترل کاملی بر آن دارد، اما همچنان خود را بسیار بی‌حوصله و مشوش می‌بیند؛ بنابراین تلاش می‌کند خود را به نحوی مهندسی کند که اشتیاق‌های جدیدی در سرش پیدا شود. گاهی مرزهای ریاضیات پیشرفته را درمی‌نوردد، روزی دیگر با جدیت مشغول نوشتن اپرا می‌شود و حتی یک بار به مبحث زندگی پس از مرگ علاقه‌مند می‌شود، اما آن را رها می‌کند و ترجیح می‌دهد به زمان حال بپردازد.

بی‌ثباتی شخصیت داستان علت عمیق‌تری دارد: وقتی فناوری آن‌قدر پیشرفت کند که عمیق‌ترین مشکلات بشریت را حل کند، انسان‌ها چه کاری برای انجام دادن دارند؟ این سؤالی است که نیک بوستروم، استاد فلسفه‌ی دانشگاه آکسفورد در کتاب جدیدش مورد توجه قرار داده است. بوستروم در کتاب قبلی خود پیش‌بینی کرده بود که بشریت به دلایل بسیاری از جمله توسعه‌ی بیش از حد انواع خطرناک هوش مصنوعی، طی صد سال آینده با ۱۶ درصد احتمال نابودی مواجه است، اما اکنون در آخرین کتابش که «آرمان‌شهر عمیق» نام دارد به نتیجه‌ی جدیدی رسیده و به ما می‌گوید که اگر هوش مصنوعی کاملاً خوب و مثبت پیش برود، چه اتفاقی می‌افتد.

با سناریوی اول شروع کنیم که بوستروم آن را مدینه‌ی فاضله می‌داند و با نام دنیای «پساکمبود» از آن یاد می‌کند. در چنین دنیایی پس از قرن‌ها زحمت برای تأمین نیازها و کمبودها، سرانجام نیاز بشر به کار کاهش می‌یابد. تقریباً یک قرن پیش، جان مینارد کینز در مقاله‌ای با عنوان «امکانات اقتصادی برای نوادگان ما» پیش‌بینی کرد که صد سال بعد، فرزندان ثروتمندش تنها ۱۵ ساعت در هفته کار می‌کنند. شاید این پیش‌بینی کاملاً محقق نشده باشد، اما ساعات کار هفتگی از آن زمان به‌شدت کاهش یافته است.

در اواخر قرن نوزدهم متوسط ساعات کار هفتگی ۶۰ ساعت بود، در حالی که این عدد امروزه به کمتر از ۴۰ ساعت کاهش یافته است. هم‌اکنون یک فرد معمولی آمریکایی، یک‌سوم ساعات بیداری خود را صرف سرگرمی و ورزش می‌کند. بوستروم در این مورد می‌گوید با پیشرفت فناوری، «دامنه‌ی تجربیات ممکن برای بشر» بسیار گسترده‌تر از مواردی می‌شود که امروزه با مغزهای فعلی‌مان دردسترس است.

یکی دیگر از مواردی که ثروت بشر را به خود جذب می‌کند، «کالاهای موقعیتی» است که امروزه نیز در جهان رایج هستند. این کالاها در اختیار هر کسی که باشند، موقعیت او را تقویت می‌کنند، چرا که کمیاب هستند؛ ازجمله تابلوهای نقاشی، مجسمه‌های دست‌ساز و آثار نفیس خطی. بنابراین هوش مصنوعی حتی اگر بتواند در هنر، تفکر، موسیقی و ورزش از انسان‌ها پیشی بگیرد، لذت استفاده از آن همچنان جای لذت پیروزی در «رقابت انسان با انسان» را نخواهد گرفت؛ چرا که انسان‌ها در پیشی‌گرفتن از همنوعان خود ارزش کسب می‌کنند. مثلاً داشتن بلیت برای مهم‌ترین مراسم‌ها چیزی است که همواره حاضران در سالن را از غایبان متمایز خواهد کرد؛ حتی اگر غایبان نیز بتوانند با هدست‌های فوق پیشرفته‌ مراسم را با رزولوشن 16K و صدای سه‌بعدی تماشا کنند.

در سال ۱۹۷۷، اقتصاددانی به نام فرد هیرش در کتابی به نام «محدودیت‌های اجتماعی رشد» استدلال کرد که با افزایش ثروت، تمایل انسان به تصاحب کالاهای موقعیتی و زمان صرف‌شده برای رقابت در تصاحب آن‌ها افزایش می‌یابد. بدین ترتیب قیمت چنین کالاهایی دائماً افزایش می‌یابد و سهم آن‌ها از تولید ناخالص داخلی بالاتر می‌رود. این الگو ممکن است در مدینه‌ی فاضله‌ای که برای آینده‌ی هوش مصنوعی متصور هستیم، ادامه یابد.

از زمانی که کامپیوتر دیپ بلو IBM توانست نخستین بار گری کاسپاروف، قهرمان شطرنج جهان را در سال ۱۹۹۷ شکست دهد، علاقه به شطرنج در سطح جهان افزایش یافت و صنعت جدید ورزش‌های الکترونیکی پدید آمد؛ در نتیجه، حتی اگر کامپیوترها بتوانند به‌راحتی انسان را در رقابتی شکست دهند، مانعی برای لذت بردن انسان از رقابت وجود ندارد. بوستروم پیش‌بینی می‌کند که درآمد این صنعت طی دهه‌ی آینده با نرخ سالانه ۲۰ درصد رشد کند و تا سال ۲۰۳۲ به حدود ۱۱ میلیارد دلار برسد.

آیا وظایفی همچون فرزندپروری، پناهگاه انسان برای حفظ هویت و شادی در برابر طوفان پوچی و بیکاری خواهند بود؟ نمی‌توان چندان مطمئن بود. بوستروم در این مورد استدلال می‌کند که فراتر از دنیای پسا کمبود، دنیای «پسا ابزار» نهفته است که در آن هوش مصنوعی در مراقبت از کودک نیز ماهرتر از خود انسان ظاهر می‌شود. کینز می‌گوید: «به نظر من هیچ کشور و ملتی وجود ندارد که بتواند بدون ترس به عصر فراغت و فراوانی بنگرد؛ چرا که بشر برای مدتی طولانی آموزش دیده است که تلاش کند و لذت نبرد. با نگاهی به رفتار و دستاوردهای طبقات ثروتمند امروزی در هر نقطه از جهان، به نظرم چشم‌انداز آینده‌ی پر از فراغت بشریت، بسیار ناامیدکننده است!» نظر انجیل در این مورد بسیار مختصرتر و جدی‌تر است: «دست‌های بیکار، کارگاه شیطان هستند.»

انسان‌ها تا چه زمانی می‌توانند مانند شخصیت پیر در «شهر جایگشت»، از جست‌وخیز بین احساسات مختلف لذت ببرند؟ اقتصاددانان مدت‌ها بر این باور بودند که انسان‌ها خواسته‌ها و آرزوهای نامحدود دارند و فهرست علایق آن‌ها پایانی ندارد. با ساخت نخستین آرمان‌شهر هوش مصنوعی، این عقیده‌ی هزاران‌ساله به بوته‌ی آزمایش گذاشته خواهد شد تا صحت آن معلوم شود. آیا جوهر معنابخش زندگی در جایی غیر از «فاصله‌ی میان حل یک مشکل تا مواجهه با مشکل بعدی» نهفته است؟