گوریل‌ها برای مردگان خود سوگواری می‌کنند

براساس یافته‌های پژوهشی که به‌تازگی منتشر شده، گوریل‌ها در جمهوری دموکراتیک کنگو و روآندا رفتارها و واکنش‌های مختلفی نسبت به مردگان دارند. رفتارهایی نظیر تیمار کردن، بویدن و سیخونک زدن به جسد و در یک مورد، گوریل جوانی که تلاش کرد از سینه مادر خود شیر بخورد؛ نشان می‌دهند این نخستی‌سانان همچون ما انسان‌ها برای مردگان خود سوگواری می‌کنند.

پیش‌تر، درک مفهوم مرگ تنها منحصر به انسان بود، اما با افزایش شمار مشاهداتی که واکنش حیوانات را به مرگ اعضای گروهشان نشان می‌دهد، به نظر می‌رسد که باید در این خصوص تجدیدنظر کرد. درواقع، حشرات اجتماعی مانند مورچه‌ها، مردگان خود را از روی زمین برمی‌دارند و دفن می‌کنند. فیل‌ها و نخستی‌سانان نیز برای مدتی درکنار جسد نزدیکان خود باقی می‌مانند و چنانچه مورد اخیر نشان داد، اندوهگین می‌شوند.

بااین‌حال، در مورد رفتار حیوانات نسبت به تفاوت‌های جنسی، سن، آشنایی یا رتبه اجتماعی با فرد مُرده کمتر دانسته می‌شد. پژوهش جدید توسط اِمی پورتر و دمیان کایلواد از «صندوق بین‌المللی گوریل‌های داین فوسی» در آتلانتا انجام شد. هدف این مؤسسه که توسط نخستی‌شناس مشهور داین فوسی در اواخر دهه‌ی ۱۹۷۰ تأسیس شد، شناسایی و ثبت رفتارهای منحصر‌به‌فرد گوریل‌های کوهی است.

قبلا توجه به مردگان و درک مفهوم مرگ، تنها به منحصر به انسان‌ها دانسته می‌شد؛ اما مشاهدات اخیر چیز دیگری را نشان می‌دهد

در پژوهش جدید، رفتار گوریل‌های کوهی در سه موقعیت مجزا مورد بررسی قرار گرفت. اولین مورد مرگ یک گوریل نر غالب ۳۵ ساله به نام تیتوس از گونه‌ گوریل‌های کوهی در پارک ملی آتشفشانی روآندا بود. مورد دوم یک گوریل ماده غالب ۳۸ به نام تاک از همین گونه و همین پارک ملی بود. در هر دو مورد، گوریل‌های مُرده توسط اعضای گروه اجتماعی خود پرستاری و تیمار شدند. در مورد سوم، جسد یک گوریل نر بالغ توسط اعضای گروه دیگری از گونه‌ی خودش پیدا شد. مورد سوم در پارک ملی کاهوزی بیه‌گا در جمهوری دموکراتیک کنگو اتفاق افتاد.

پژوهشگران برای این پژوهش، رفتارهای گوریل‌ها را در قالب مشاهدات میدانی، عکس‌ها و فیلم‌ها ثبت می‌کردند. در تمام موارد، گوریل‌ها در فاصله چند ساعت از مشاهده مُرده بودند. هر دو مورد از گوریل‌های پارک ملی آتشفشانی احتمالا به علت کهولت سن درگذشته بودند. پژوهشگران کنجکاو بودند تا ببینند گوریل‌ها باتوجه‌به وضعیت اجتماعی مختلفشان چطور واکنش نشان می‌دهند. در دو مورد اول، پژوهشگران انتظار داشتند که گوریل‌ها توجه خاصی به جسد داشته باشند؛ اما در مورد سوم باتوجه‌به اینکه گوریل مُرده، نر بالغی ناشناس بود، کاملا نسبت به رفتار گوریل‌ها مطمئن نبودند.

در هر سه مورد، حیوانات به‌طور معمول درکنار جسد نشستند، معمولا با بدن مُرده در تماس بودند و رفتارهایی مانند لیسیدن، بویدن، سیخونک‌ زدن، تکان دادن و مراقبت را از خود نشان دادند. برخی از گوریل‌ها همچنین رفتارهای پرخاشگرانه‌ای مانند مشت زدن به سینه، کندن گیاهان و لگد زدن به جسد داشتند.

گوریل‌های نر و ماده‌ای در تمام سنین و طبقات اجتماعی این رفتار را نشان دادند، اما پژوهشگران غیبت قابل‌توجه گوریل‌های ماده بالغ را بالای سر جسد گوریل سوم مشاهده کردند. در تمام موارد، تنها گوریل‌های نر بالغ و گوریل‌های نر جوان رفتار پرخاشگرانه‌ای نسبت به جسد داشتند.  

اِمی پورتر، نویسنده اصلی پژوهش جدید در این مورد توضیح می‌دهد:

 تعجب‌آورترین رفتار، قطعا پاسخ‌های رفتاری نسبت به جسد اعضای گروه خودی و احتمالا فرد ناشناس از گروه دیگر بود. در جامعه گوریل‌ها، تعاملات بین گروه‌ها یا بین یک گروه و یک نر بالغ (یک رقیب بالقوه) معمولا منجر به اجتناب یا درگیری (با یا بدون تماس فیزیکی) می‌شود. در هر سه مورد، تقریبا همه‌ی اعضای گروه بی‌سروصدا در اطراف جسد نشسته بودند و بسیاری نیز شروع به بویدن و لمس کردن و لیسیدن جسد کردند.

نمی‌توانیم انکار کنیم که این رفتارها پیچیده و پیشرفته هستند، اما آیا واقعا سوگواری محسوب می‌شوند؟ پژوهشگران در مقاله خود در این مورد خاطر نشان کردند که یکی از بحث‌برانگیزترین موضوعات در مورد مرگ و میر حیوانات این است که مشخص کنیم حیوانات با مرگ یکی از اعضای خانواده یا گروه خود سوگواری می‌کنند.

در میان نخستی‌سانان به‌خصوص کَپی‌های بزرگ (شامل شامپانزه، گوریل و اورانگوتان)، شواهد قانع‌کننده‌ای از رفتار و واکنش‌های فیزیولوژیکی نسبت به مرگ وجود دارد که نشان می‌دهد این حیوانات سوگواری می‌کنند. شامپانزه‌ها که می‌دانیم دارای مدارهای مغزی شبیه به ما انسان‌ها هستند، در حالت‌های عاطفی مانند غم و اندوه فعالیت مغزی بیشتری پیدا می‌کنند.

به‌گفته پژوهشگران، گوریل‌ها بر مردگان خود می‌گریند و برای آن‌ها مراسم‌ها و آئین‌های به خصوصی برگزار می‌کنند

در مورد مرگ گوریل کوهی ماده، تاک، پسرش سگاسیرا، با وجود اینکه از شیر گرفته شده بود سعی کرد از سینه مادر خود شیر بخورد. این احتمالا رفتاری پرستارانه را نشان می‌دهد که می‌تواند ترشح هورمون اکسی‌توسین را تحریک کند، هورمونی که اثرات مهارکننده‌ی استرس دارد. این مشاهدات و احتمالا نزدیکی گوریل جوان ایهومور به جسد تیتوس ممکن است نشانگر این باشد که توانایی انسان برای سوگواری منحصر‌به‌فرد نیست.

پورتر اذعان دارد که درک زندگی عاطفی گوریل‌ها بسیار دشوار است، او گفت:

بااین‌حال، ما هیچ راهی برای دانستن آنچه این حیوانات دقیقا تجربه می‌کردند نداریم. بسیاری از پژوهشگران به سرعت سوگواری را توضیحی برای رفتارهای کمترشناخته‌شده‌ در نظر می‌گیرند. شخصا فکر می‌کنم که باید بیشتر در مورد  ارتباط حیوانات نسبت به جهان اطرافشان بیاموزیم، به‌ویژه حیواناتی مانند گوریل‌ها که فوق‌العاده باهوش هستند و گمان می‌کنم که این حیوانات احساساتی پیچیده‌تر از آنچه اغلب تصور می‌کنیم را تجربه می‌کنند.

پورتر و همکارانش در پژوهش خود ذکر کردند که هنوز نمی‌توان این رفتار سوگوارانه را به دیگر گوریل‌ها تعمیم داد، اما پژوهش‌های آینده می‌توانند توجه بیشتری را به رفتارهای مشابه داشته باشند. اما مورد نگران‌کننده‌ای که پژوهشگران در مشاهدات خود شاهد آن بودند، نشان می‌دهد که رفتارهای گوریل‌ها درکنار اجساد می‌تواند منجر به شیوع بیماری‌های خطرناک شود. آن‌ها خاطر نشان کردند که زمان صرف‌شده با جسد، گاهی اوقات با صمیمیت زیاد، می‌تواند منجر به سرایت بیماری‌هایی مانند ابولا شود که گوریل‌ها نسبت به آن بسیار آسیب‌پذیر هستند.

پورتر گفت:

این مسیر انتقالی می‌تواند عواقب وخیمی برای گروه‌های مختلف گوریل‌ها باشد که دارای محدوده‌های زندگی مشترکی هستند. بررسی دقیق جسد توسط تقریبا تمامی اعضای گروه در هر ۳ موردی که مشاهده کردیم، نشان می‌دهد که امکان انتقال بیماری بین اعضای گروه و همین‌طور انتقال بیماری از گروهی به گروه دیگر نیز وجود دارد. چنین رفتارهایی می‌تواند نقش مهمی در شیوع برخی بیماری‌ها در میان گوریل ایفا کند.