کشف مواد توهم‌زای هزارساله در آمریکای جنوبی

هنگامی‌که خوزه کاپریلس در سال ۲۰۰۸ به پناهگاه سنگی به‌نام «کوئلا دل شیلنو» در دامنه‌های غربی کوه‌های آند بولیوی وارد شد، نمی‌دانست در آنجا چه پیدا خواهد کرد. او و همکارانش درمیان لایه‌هایی از فضولات تازه و باستانی لاما (نوعی شترسان بومی آمریکای جنوبی) و گوسفندان، بقایای گورستانی باستانی پیدا کردند. در همان‌‌جا بود که به کیسه چرمی کوچکی برخوردند که با نخ‌های پشمی محکم بسته شده بود. درون این کیسه، مخلوط متنوعی از مواد روانگردان باستانی به‌همراه یک لوله انفیه‌، تخته‌های چوبی و کاردک استخوانی نیز پیدا شد که نشان می‌دهد بومیان در آن زمان دانه‌های گیاهان را با این ابزار و روی این تخته‌ها خُرد می‌کردند.

باتوجه‌به ابزارهای سنگی و آتشدان‌های کشف‌شده در این ناحیه ،اینجا برای اولین‌بار احتمالا از سال ۲۰۰۰ ق.م مورد استفاده قرار گرفته است. پس از آن، باتوجه‌به برخی حکاکی‌ها روی صخره‌ها به‌نظر می‌رسد که به‌عنوان گورستان مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ اگرچه هیچ مومیایی در این ناحیه پیدا نشده اما، باستان‌شناسان بر این باورند که نبش‌قبرهایی در اینجا صورت گرفته و بقایای گورستان نیز تخریب شده است.

حال سپرده‌هایی که باستان‌شناسان پیدا کردند، حاوی وسایل و ابزارهای آئینی، ازجمله دانه‌های فیروزه‌ای، رشته‌های رنگی، بریده‌ی موی انسان و بقچه‌های عجیبی بودند. و درنهایت، باتوجه‌به اینکه گله‌داران از این پناهگاه سنگی برای هزاران سال به‌عنوان سرپناه گله‌های خود استفاده می‌کردند، سپرده‌های باستانی دیگری نیز با فضولات لاما و گوسفند پوشانده شده بودند.

کیسه‌ی چرمی حاوی مواد روانگردان از دوختن پوزه‌ی سه روباه آندی به هم ساخته شده است 

حال پس از گذشت بیش از یک دهه، کاپریلس انسان‌شناس از دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا به‌همراه همکارانش متوجه شدند که آن کیسه‌ی چرمی حاوی متنوع‌ترین ترکیبات مواد روانگردانی است که تاکنون در آمریکای جنوبی پیدا شده‌اند، ازجمله کوکائین و مواد تشکیل‌دهنده‌ی معجونی مشهوربه «آیاهواسکا». محتویات این کیسه باستانی نشان می‌دهد که صاحب آن به‌خوبی با خواص مواد روانگردان آشنا بوده و همین‌طور از ارتباطات تجاری خوبی برای تأمین کالاهای مورد نیاز خود برخوردار بوده است.

ملینی میلر، زیست‌باستان‌شناس از دانشگاه اوتاگو در نیوزلند و نویسنده اصلی پژوهش جدید درباره کشف اخیر می‌گوید، هرکس که این کیسه‌ی مملواز کالاهای شگفت‌انگیز را داشته، مجبور بوده است برای به‌دست‌آوردن گیاهان درون آن به نقاط دوردستی سفر کرده باشد. فرض محتمل‌تر این است که این مردمان باستانی شبکه‌ی واقعا گسترده‌ای برای دادوستد داشته‌اند.

سَر کیسه با نخ پشمی بسته شده و حاوی مخلوطی حاوی حداقل پنج ترکیب مواد روانگردان بود

ردپای مواد روانگردان را می‌توانیم در تقریبا هر فرهنگی در کره زمین پیدا کنیم، از چین و مصر تا ایران باستان. به‌عنوان مثال، ایرانیان باستان هزاران سال قبل، از گیاهی مقدس موسوم‌به «هوم» (احتمالا شاهدانه) استفاده می‌کردند که در اوستا اشاراتی به آن شده است. ایرانیان باستان این گیاه را پس از خشک کردن، خُرد کرده و به‌صورت خوراکی یا استنشاقی مصرف می‌کردند. ایرانیان در آن زمان عقیده داشتند که این گیاه انسان‌های پاک را به دنیای دیگر می‌بَرَد و موجب ارتباط آن‌ها با خدایان می‌شود. قبایل بومی آمریکای مرکزی و جنوبی نیز برای هزاران سال درطول مراسم‌ها و آئین‌های مذهبی، اعیاد و جشن‌های خود از وجود مواد توهم‌زای منطقه‌ی خود بهره می‌بردند.

کشف برخی وسایل و ابزارهای آئینی مذهبی نشان می‌دهد که مواد روانگردان یافت‌شده در طول مراسم و آئین‌های مذهبی و اعیاد و جشن‌های بومیان کاربرد داشته است

پژوهشگران حداقل پنج ماده روانگردان شناسایی کردند: کوکائین، بنزوئیل اکگونین (از متابولیت‌های اصلی کوکائین)، بوفوتنین (این آلکالوئید در پوست برخی از گونه‌ها ازجمله وزغ، قارچ و پستانداران یافت می‌شود)، هارمین (از آلکالوئیدهای بتاکربولینی موجود در دانه‌ی گیاه اسپند) و دی‌متیل‌تریپتامین (که مولکول تریپتامین به‌صورت طبیعی در بسیاری از گیاهان و حیوانات یافت می‌شود).

هارمین و دی‌متیل‌تریپتامین از مواد اصلی تشکیل‌دهنده‌ی معجون آیاهواسکا به‌حساب می‌آیند. شَمَنَ‌ها در آمریکای جنوبی از دیرباز از معجون آیاهواسکا که موجب توهم بینایی و شنوایی می‌شود، برای مقاصد پزشکی و جادویی استفاده کرده‌اند. میلر می‌گوید حضور این ترکیبات درکنار تخته‌های چوبی و لوله‌ی انفیه ممکن است به این معنی باشد که مردم برای مدت طولانی قبل از مصرف نوشیدنی، آن‌ را استنشاق می‌کردند.

این واقعیت که حداقل دو مورد از مواد اصلی تشکیل‌دهنده‌ی معجون آیاهواسکا در کیسه پیدا شدند، این احتمال را به‌وجود می‌آورد که شمن‌ها ترکیبات گیاهی یادشده را برای اثرات متفاوت روان‌گردانی و توهم‌زایی به‌خصوصی مورد استفاده قرار می‌دادند. میلر می‌گوید شاید شمن‌ها چندین ماده را باهم ترکیب می‌کردند و متوجه شده بودند که زمان ترکیب، توهمات مختلفی را تجربه می‌کنند.

باستان‌شناسان تصور می‌کنند این انفیه‌دان برای استنشاق گَرده و خاکه‌ی گیاهان روانگردان مورد استفاده قرار گرفته باشد

سارا جونگست از دانشگاه کارولینای شمالی در شارلوت نیز به‌شدت تحت‌تأثیر کشف اخیر قرار گرفته است. او می‌گوید:‌

هیچ‌وقت در هیچ اثر باستانی از انفیه‌دان (لوله‌‌ی استنشاق) نشنیده بودم. تاجایی‌که می‌دانم، هیچ کشف مشابهی انجام نگرفته است؛ به‌همین‌دلیل، این کشف را فوق‌العاده چشمگیر می‌دانم.

کریستین وان‌پول، انسان‌شناس از دانشگاه میسوری در کلمبیا که در این پژوهش حضور نداشت، می‌گوید زمانی‌که بومیان آمریکایی جنوبی شروع‌به تهیه‌ی معجون آیاهواسکا کردند، طرز تهیه‌ی آن هنوز یک راز بزرگ بود. او به این فرضیه علاقه دارد که بومیان منطقه ممکن است ابتدا با استنشاق ترکیبات تشکیل‌دهنده‌ی (آیاهواسکا) موفق‌به کشف این معجون شده باشند.

وان‌پول می‌گوید شمن‌های امروزی (به‌نقل از پدران و اجداد خود) می‌گویند که هزاران سال است از آیاهواسکا استفاده می‌کنند. بنابراین، به‌همین‌دلایل، از این موضوع چندان غافلگیر نشده است. اما می‌گوید ازآنجایی‌که قبلا شواهد باستان‌شناسی از این مواد توهم‌زا وجود نداشته، یافته‌ی جدید واقعا هیجان‌انگیز است.