نجاران باستان چگونه با دستان خود تمدن را ساختند

انسان‌ها رابطه‌ی بسیار ارزشمندی با درختان دارند. درختان نه‌تنها اکسیژنی را فراهم می‌کنند که برای تنفس به آن احتیاج داریم، ‌بلکه چوب را نیز به خام‌ترین شکلش در اختیار ما قرار می‌دهند. برای هزاران سال، درودگران و نجاران با ساخت وسایل مختلف از چوب، سهم عمده‌ای در پیشرفت تمدن بشری ایفا کردند. تا همین حالا، چوب هنوز در ساختمان‌ها، وسایل داخلی منازل و دکوراسیون مورد استفاده قرار می‌گیرد. به‌رغم ظهور پلاستیک، فولاد و جایگزین‌های بتونی، احتمال اینکه روی سازه‌ای چوبی بنشینید، کار کنید یا بخوانید همچنان بسیار زیاد است.

ارتباط شگفت‌انگیز ما انسان‌ها با چوب، از دوره نئاندرتال‌ها، نزدیک‌ترین خویشاوندان باستانی‌مان آغاز شد و هرگز هم قطع نشد. نجاران امکان سفرهای دریایی را فراهم کردند، قبایل و جوامع ایجاد کردند، ایمنی شخصی را بهبود بخشیدند و درمجموع هر آنچه را ساختند که ما انسان‌ها برای زندگی و شکوفایی به آن نیاز داشتیم.

یک کارگاه سنتی نجاری. نجاران در طول تاریخ ابزارهای خاص خود را توسعه دادند تا بتوانند کشتی و ساختمان بسازند

هنگامی که اولین اجداد ما انسان‌ها روی دو پا ایستادند، سلاح‌های ساده چوبی مانند نیزه و تیشه را برای مبارزه با دشمنان و کشتن شکارهای خود ساختند. البته، کار مردمان باستان تنها به ساخت سلاح‌ها و ابزارهای نوک تیز ختم نشد. آن‌ها ابزارهایی چوبی ساختند که با آن می‌توانستند اراضی کشاورزی را تسطیح کرده و محصولات را برداشت کنند. همان‌طور که این کشاورزان تکامل پیدا می‌کردند و افق دیدشان نیز گسترده‌تر می‌شد، این چوب‌ها بدل به کشتی‌هایی شدند که انسان‌ها را به فراسوی دریاها رساندند.  

قدیمی‌ترین دست‌سازهای چوبی کشف شده متعلق به نئاندرتال‌ها است. پژوهشگرانی که محل باستان‌شناسی عصر پارینه‌سنگی در «شونینگن» آلمان را بررسی کردند، چندین نیزه، نیشتر و تیغه‌های دو سَر را پیدا کردند که حدود ۳۰۰ هزار سال قدمت دارند. باستان‌شناسان در محل باستانی «پوجتی ویکی» در استان توسکانی ایتالیا تیشه‌هایی از جنس چوب‌های سختی مانند شمشاد را درکنار استخوان‌ها و بقایای حیوانی کشف کردند که با تاریخ‌گذاری رادیومتری قدمت آن ۱۷۱ هزار سال برآورد شد. باستان‌شناسان در آران بتالزا در شمال اسپانیا نیز تیشه‌ی (به طول ۱۵ سانتی‌متر) ۹۰ هزار ساله‌ای را کشف کردند که از درخت سُرخدار ساخته شده بود.

تیشه‌ کشف شده در شونینگن آلمان که در عصر پارینه سنگی برای شکار به کار می‌رفت، از اولین نمونه ابزارهای نجاری نیز به حساب می‌آید

کارشناسان معتقدند این ابزار اولیه زراعتی برای هرس و برداشت علوفه، و همین‌طور به‌عنوان آتش‌زنه یا تیشه مورد استفاده قرار می‌گرفت. آزمایش‌های مختلف نشان می‌دهد که این ابزارها احتمالا از لبه‌ی تیز سنگ‌ها، و سنگ آتش‌زنه یا چخماق ساخته شده‌اند. برخی از این ابزارها برای اولین‌بار باعث دست یافتن انسان به آتش نیز شده‌اند که فرایند تراش‌کاری را ساده‌تر کرده است. 

بااین‌حال، یافته‌هایی از این دست به ندرت اتفاق می‌افتند چرا که اکسیژن، رطوب و قارچ‌ها موجب تجزیه چوب می‌شوند. آثار باستانی چوبی صرفا زمانی حفظ می‌شوند که در دریاچه‌های رسوبی و آهکی و لجن‌زارها بیفتند که در آن صورت، مواد آلی موجب ماندگاری این دست مصنوعات می‌شود.

بله، بدیهی است که با وجود عدم ماندگاری دست‌سازهای چوبی، نجاران باستانی، آثار هنری نیز خلق کرده‌اند. به‌عنوان مثال، «مجسمه شیگیر» که در سیبری روسیه کشف شده، هنوز هم قدیمی‌ترین مجسمه چوبی کشف‌شده تا به امروز محسوب می‌شود. باستان‌شناسان ازطریق روش‌های تاریخ‌گذاری دریافته‌اند که این مجسمه انسان‌واره به طول ۵ متر (البته امروزه تنها بخش ۸۰ سانتی‌متری از آن باقی است) ۱۱ هزار سال قدمت دارد.

روی این مجسمه که در سطح یک لجن‌زار در سیبری سالم باقی مانده، حکاکی‌ها و طرح‌هایی با نمادهای آئینی فرهنگی به چشم می‌خورد که از باورهای منحصر‌به‌فرد صاحبان آن خبر می‌دهد. از سایر نمونه‌های هنری نجاری می‌توان از جعبه آرایش ۵ هزارساله‌ای با روکش‌های بسیار پیچیده در مصر باستان نام برد. نمونه‌های چوبی بسیار زیاد و زیبایی با حکاکی‌ها و منبت‌کاری‌های بسیار زیبایی با قدمتی مشابه جعبه چوبی مصریان در جاده ابریشم پیدا شده‌است.

جعبه لوازم آرایشی یک نجار هنرمند بازمانده از حدود سال‌های ۱۸۱۴ تا ۱۸۰۵ ق.م در مصر. در ساخت این جعبه لوازم آرایشی از چوب درختانی مانند سدر، آبنوس و روکشی از عاج استفاده شده است

رومیان باستان نیز از داشتن اشیای چوبی زیبا لذت می‌بردند و همواره برای نجاران و درودگران احترام زیادی قائل بودند. باستان‌شناسان در ویرانه‌های شهر باستانی پمپئی در خانه‌ای که حالا به سبب سبک منحصر به فردش به «خانه‌ی ژوپیر» مشهور است، اشیای چوبی و دست‌سازهای بسیار ارزشمندی را پیدا کرده‌اند. از جمله این وسایل چوبی می‌توان از میز و صندلی و قفسه و تخت تا دیوارنگاری‌های دیدنی نام برد که تماما با سبکی بسیار قدیمی و منحصر‌به‌فرد ساخته و حکاکی و تزئین شده‌اند. درواقع، لجن داغ و خاکسترهای آتشفشانی حاصل فوران کوه وزویوس (در سال ۷۹ م) که سبب نابودی شهرهای پمپئی و هرکولانیوم شد، موجب شد که این آثار باستانی تقریبا دست‌نخورده باقی بمانند. این نمونه‌های عالی از نجاری باستان نشان می‌دهد که نجاران این دوران نه‌تنها نیازهای ضروری زندگانی را با چوب می‌ساختند، بلکه لوازم تزئینی و هنری خارق‌العاده‌ای را نیز با دستان ماهر خویش خلق می‌کردند.

نجاران و کارگران در حال ساخت کشتی نوح

علاوه‌بر این، با مطالعه آثار مورخان شهیر یونانی مانند هرودوت و گزنفون، می‌توان این‌طور استناد کرد که در زمان امپراطوری هخامنشیان در دوران کوروش کبیر (در بین سال‌های ۵۵۹ تا ۵۲۹ ق.م) در ایران چوب ماده خام و فراوانی برای ساخت خانه بوده است. علاوه‌بر این، بومیان شمال ایران، در حدود سال ۴۲۰۰ ق.م، یعنی قبل از اینکه آریایی‌ها در ایران زندگی کنند، از چوب برای ساخت کلبه‌های خود و چه بسا قایق نیز استفاده می‌کردند. شواهد نشان می‌دهد که در دوران هخامنشیان جنگل‌ها و چوب برای هنرمندان و مردم بسیار مهم بوده است. داریوش برای ساختن شهر شوش از چوب استفاده کرد. کوروش بزرگ ارزش زیادی برای کاشت درخت قائل بود و شواهد عدیده‌ای از استفاده از چوب در معماری شوش و پرسپولیس دیده شده است.

نمونه‌های واقعی و بقایای اصلی مصنوعات نجاری باستان به ما نشان می‌دهد که نجاران آن زمان چه می‌ساخته‌اند. اما متون کهن نیز به ما نشان می‌دهند که نجاران درودگران چه اهمیتی در جامعه داشته‌اند. به‌عنوان مثال، در تورات (عهد عتیق) در کتاب آفرینش گفته می‌شود که حضرت نوح به دستور خداوند، کشتی عظیم می‌سازد. در فصل ششم کتاب آفرینش می‌خوانیم:

پس‌ برای‌ خود یک کشتی‌ از چوب‌ کوفر بساز، و حُجَرات‌ در کشتی‌ بنا کن‌ و درون‌ و بیرونش‌ را به‌ قیر بیندا. و آن‌ را بدین‌ ترکیب‌ بساز که‌ طول‌ کشتی‌ سیصد ذراع‌ باشد، و عرضش‌ پنجاه‌ ذراع‌ و ارتفاع‌ آن‌ سی‌ ذراع‌. و روشنی‌ای‌ برای‌ کشتی‌ بساز و آن‌ را به‌ ذراعی‌ از بالا تمام‌ کن‌. و درِ کشتی‌ را در جنب‌ آن‌ بگذار، و طبقات‌ تحتانی‌ و وسطی‌ و فوقانی‌ بساز.

نمونه‌هایی از مغارهای رومی

واحد اندازه‌گیری ذرع یا ذراع که بیشتر در بین پارچه‌فروشان و بزازهای قدیم مرسوم بوده، معادل ۱۰۲ سانتی‌متر است. داستان زندگانی حضرت نوح قرآن (در سوره‌ی نوح)  نیز آمده است. در انجیل، شغل سَنت جوزف و عیسی مسیح نجار ذکر شده‌ است. در شرق، نوشته‌های لو بان، نجار چینی که در حدود سال‌های ۵۰۷ تا ۴۴۴ ق.م زندگی می‌کرد، احترام نجاران در آن عصر را نشان می‌دهد که او را به‌عنوان حامی خدایان، بنّایان و سازندگان مورد ستایش قرار می‌دادند. لوبان رنده و گچ را برای اولین‌بار در چین باستان به کار برد که آن را موهبتی از سوی خدایان می‌دانست. رومیان نیز نجارهای خود را دوست داشتند و متونی از آن نیز در دست است. کتاب مشهور «در باب معماری (De architectura)» نگاشته شده توسط ویترویوس که به معماری رومی اختصاص دارد، دارای یک فصل کامل در مورد نجاری است.

متون و سوابق باستان‌شناسی بسیار به‌ جای‌مانده از نجاری باستانی روشن می‌سازد اجداد ما به‌طور متناوب از چوب‌ِ جنگل‌های ظاهرا بی‌پایان و مهارت‌های خود برای ساخت ابزار، وسایل خانگی، مصنوعات و آثار هنری و دست‌ساخت بسیار دیگر بهره می‌بردند و به درستی می‌دانیم که نجاران در آن دوره به خوبی در جامعه مورد احترام بودند.

ابزارهای پیشاتاریخی نشان می‌دهد که اجداد ما از بوته‌های زغال‌سنگ نارس و سنگ‌های صیقل خورده‌ی دریاچه‌ها، سنگ چخماق و آتش برای حکاکی و بُرش چوب استفاده می‌کردند. بدیهی است که استفاده از ابزارهایی مانند سنگ‌های چخماق و دیگر سنگ‌های نوک‌تیز چندان تعجب‌آور نیست. اما آیا اجداد ما از استخوان‌ هم برای نجاری استفاده می‌کردند؟ قبل از اینکه فلزشناسی پیشرفت کند، استخوان‌ها و شاخ‌های حیوانات برای شکل دادن به چوب مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

باستان‌شناسان تلاش کرده‌اند تا با بهره بردن از استخوان‌هایی از گاوهای وحشی نژاد خالص که از گاوهای اهلی کنونی دوام بیشتری دارد، شرایط گذشته را بازسازی کنند. آزمایش‌های آن‌ها نشان می‌دهد که استخوان‌ها به‌عنوان مغار (اسکنه) مورد استفاده قرار می‌گرفتند، روشی که به تماس بسیار کم‌تری نسبت به تبرهای ساخته شده از سنگ چخماق نیاز دارد و با توسعه بیشتر تمدن‌های پیشاتاریخی، ابزارها و روش‌های پیچیده‌ای برای نجاری ابداع شد.

امروزه ما نیز از بسیاری از ابزارهایی دستی استفاده می‌کنیم که اجدادمان به‌کار می‌بردند

مصریان باستان از تبرها و مغارها درکنار مته‌های بُرش‌دهنده و اره استفاده می‌کردند. استفاده اولیه از مس به‌عنوان تیغه در میان ابزارهای نجاری به عصر برنز بازمی‌گردد که شناخت ما انسان‌ها از فلزات بیشتر شد. در حقیقت، مصریان آن چنان از چوب زیادی استفاده کردند که دره نیل برای مدتی دچار جنگل‌زدایی شدیدی شد و برای برهه‌ای لازم شد که الوار از نواحی دیگر به مصر وارد شود. امروزه نیز ما از بسیاری از ابزارهای دستی بهره می‌بریم که اجدادمان در گذشته از آن استفاده می‌کردند. از زمان قرون وسطی، صرف‌نظر از استفاده مدرن از فولاد برای برش لبه‌ها و تراش چوب، ابزارآلات نجاری تغییر چندانی نکردند. مغارها شاقول‌ها، ارّه‌ها و چکش‌های ما هنوز هم شبیه نقوشی هستند که از ۵ هزار سال قبل باقی مانده‌اند.  

تراشیدن چوب با استخوان و سنگ‌های نوک تیز، روش ساده‌ای است که نجاران باستان به کار می‌بردند، اما اتصالات چوب‌کاری (وصل کردن چوب‌ها به هم)، ‌مهارتی قدیمی‌تر از آنچه تصور می‌کنید است. اولین نمونه‌های اتصال و روکش‌کاری هزاران سال قدمت دارد. اتصالات چوب‌کاری مهارت و توانایی به هم متصل کردن قطعات مختلف چوب به هم است. روش‌های مختلفی برای اتصال قطعات چوبی به هم وجود دارد اما «فاق و کام» به نظر زوایه دقیق را به وجود می‌آورد و احتمالا یکی از قدیمی‌ترین روش‌ها نیز باشد.

یک نمونه از فاق و کام در یک گودال ۷ هزار ساله در لایپزیگ آلمان کشف شده است. پژوهشگران توانستند در عمق ۶ متری ۱۰۰ الوار از دوران نوسنگی را کشف کنند. این الوارها که از چوب درخت بلوط با ضخامت حدود ۹۰ سانتی‌متر تراشیده شده بودند دارای علائمی از ابزارهای نجاری بودند. به نظر می‌رسد که درک ما در مورد فاق و کام در دوران نوسنگی کاملا درست نبوده و فاق و کام نسبت به تراشیدن چوب‌ها در آن دوران پیشرفته‌تر بوده است.

سوابق باستانی موجود از مصر باستان یک نمونه دیگر از روش فاق و کام هزاران سال قبل در اختیار ما قرار می‌دهد. به‌عنوان مثال، «کشتی خوفو (The Khufu)» که در هرم بزرگ جیزه کشف شده با فاق و کام بهم متصل شده بود. در همین حال از یاد نبریم که نجاران چین باستان نیز در تقریبا همان دوران از تیر، ستون و قلاب بهره می‌بردند.

نقوشی که نجاری در مصر باستان را نشان می‌دهد

مصر باستان با سوابق تاریخی غنی خود، نمونه‌هایی از روکش‌کاری، حکاکی و استفاده از چسب‌های حیوانی را در خود نگه داشته‌ است. نمونه‌هایی از این روش‌های پیشرفته نجاری را می‌توان در تابوت «سمِرخت (Semekhet)» دید که قدمتی ۵ هزار ساله دارد. البته ما فرمول بدون میخ مصریان باستانی را نمی‌دانیم، اما سوابقی از آن در متون و نقوش مختلف ثبت شده است.

هر فرهنگی که شواهدی از وجودش را برجای گذاشته باشد، سوابق نوشتاری و نقوشی از نجاران را نیز حفظ کرده است. درحالی‌که ما نجاران را پیشه‌گرانی معمولی و ساده به حساب می‌آوریم، اما آن‌ها در تمام طول تاریخ و جوامع سراسر جهان جایگاه مهمی داشته‌اند. 

انسان پیش از تاریخ، ابزارهای ضروری چوبی را ساخته و اتصالات چوب‌کاری را برای خدمت به جوامع ابداع کرده است. نجاران بعدی خانه، کشتی، سلاح و وسایل خانه را از یک یا چند مورد از مصالح و مواد اولیه‌ای که در اختیار داشتند ساختند. به همین جهت، غافلگیرکننده نیست که صنف نجاران در قرون وسطا تأسیس شده باشد. این اصناف و اتحادیه‌ها مقررات کیفی را وضع می‌کردند، اعانه جمع‌آوری کرده و برای اعضای خود حقوق بازنشستگی فراهم می‌کردند و به کارآموزان آموزش می‌دادند.

 یکی از این اتحادیه‌ها، اتحادیه نجاران لندن بود که در هنگام وقوع «آتش‌سوزی بزرگ لندن» در سال ۱۶۶۶ از حقوق اعضایش دفاع کرد. چرا که نمایندگان پارلمان مصوب کردند چوب از مصالح ساختمانی حذف شود و تمامی خانه‌ها از آجر و سنگ ساخته شوند. اتحادیه نجاران لندن در سال‌های ۱۶۸۵ تا ۱۸۹۴، ۶۴ کارآموز تمام وقت را استخدام کرد و استاندارد کار را ازطریق بازرسی‌های کیفی بهبود بخشید.

در سال ۱۹۹۹ دفترچه خاطرات یک نجار پیش‌گام آمریکایی مربوط‌به قرن هجدهم کشف شد. این کشف شگفت‌انگیز در کشوی میزی بازمانده از دفاتر دوران ویکتوریا پیدا شد که اسناد دسته‌اولی در مورد زندگی روزانه پیشه‌گران آن دوران در اختیار مورخان قرار داد. این دفترچه خاطرات زندگی نجاری به نام اِذرا برایان را در برمی‌گیرد. او جعبه، قفسه، میز، صندلی، تخت، قاب ساعت، چهارچوب پنجره، دستگاه پرس پنیر، دسته‌ی ابزارآلات و حتی دکمه می‌ساخت. او در این یادداشت‌ها قیمت لوازم خانگی زن و شوهری تازه ازدواج‌کرده را ۱۰ پوند ذکر کرده است. همین زوج چند ماه بعد تابوتی برای نوزاد از دنیا رفته خود سفارش داده‌اند.

امروزه نجاران از وجود تکنولوژی‌های مدرن و پیشرفته‌ای استفاده می‌کنند. کشف برق، توسعه تخته چند لا، تخته‌ی فشاری، ورقه‌های فیبری و دستگاه‌های برقی و خودکارسازی ماشین‌های ابزاری به نجاران امروزی این امکان را می‌دهد تا با دقتی بسیار بالا و سرعتی باورنکردنی، وسایل چوبی بسیار زیادی بسازند.

تقاضای ما برای چوب و نجاری هنوز هم بالا است، اما نجاری از هر زمان دیگری پرهزینه‌تر است، چون جنگل‌زدایی موجب کاهش این مواد سابقا فراوان شده است. جالب است بدانید که با وجود در دسترس بودن مواد مدرن مانند پلاستیک و سیمان، ما انسان‌ها هنوز هم ریشه‌های چوبی خود را فراموش نکرده‌ایم. رابطه ما با چوب، چنان ریشه‌دار است که نمی‌توانیم به این راحتی‌ها کنارش بگذاریم. نجارانی که هنوز هم در عصر ما از روش‌های قدیمی استفاده می‌کنند، پیوند ما با اجدادمان در دوران نوسنگی در ۳۰۰ هزار سال قبل هستند. بهره‌برداری از چوب بخش بسیار مهمی از تکامل ما انسان‌ها بوده است. چوب نه‌تنها به ما امکان زنده ماندن داده است، بلکه راهی برای پیشرفت و بهبود نیز پیش روی‌مان گذاشته است.