انقلاب علمی چین؛ بخش پنجم و پایانی: ارمغان جاده جدید ابریشم برای آفریقا

درون گلخانه‌ای در مرز نایروبی، پایتخت کنیا، جعبه‌‌هایی چوبی به‌ چشم می‌خورند که رابرت گیتورو و تیمی از پژوهشگران چینی و کنیایی امید زیادی بدان بسته‌‌اند. در این جعبه‌‌ها، چندین قلمه از انگورهای سبز و قرمز کاشته شده که برخی از آن‌‌ها اولین گونه‌‌های کشت‌‌شده در آفریقای مرکزی به‌‌ شمار می‌‌آیند.

آکادمی علوم چین (CAS) این گونه‌های خاص از انگورها را پرورش داده که مناسب آب‌‌وهوای گرم و نیمه‌‌خشک هستند. حال تیمی مشترک از کنیا و چین درصدد پرورش انبوه این گونه و استفاده از آن در صنایع غذایی کشور کنیا هستند. گیتورو، مدیر مرکز پژوهشی مشترک سینو آفریقا است؛ مرکزی که در اراضی متعلق‌‌ به دانشگاه کشت و فناوری جومو کنیاتا و با مشارکت آکادمی علوم چین در نوامبر ۲۰۱۸ تأسیس شد. او می‌گوید این پروژه باعث هیجان زیادی در برخی از سکنه‌ی این ناحیه شده است.

انگور، تنها سوغات آکادمی علوم چین برای این مرکز نبوده است. گیتورو می‌‌گوید آکادمی چند گونه برنج نیز ارسال کرده که برآورد می‌‌شود در صورت کشت انبوه، ظرفیت تولید برنج کنیا را تا یک‌‌سوم افزایش دهد. به‌‌علاوه، پژوهشگران چینی راهکاری برای حفظ رطوبت اراضی زیر کشت ذرت با‌‌ استفاده از ورقه‌‌های پلاستیکی ارائه کرده‌‌اند.

نتایج این آزمایش‌‌ها برای کنیا ممکن است بسیار حیاتی باشد؛ چراکه این کشور نیز مانند بسیاری از دیگر مناطق آفریقا با کمبود دائمی مواد غذایی مواجه است. گیتورو می‌‌گوید قدم بعدی آزمایش پروژه در مقیاسی بزرگ‌تر است.

حضور چین در آفریقا از مرز دو دهه گذشته است؛ اما این روند با آغاز پروژه‌‌ی توسعه‌‌ی زیرساختی چین با نام ابتکار کمربند و جاده (BRI) به‌وسیله‌ی شی جین‌‌پینگ، رئیس‌‌جمهور چین، در سال ۲۰۱۳ شتاب بیشتری به‌‌ خود گرفت. همان‌‌ طور که در قسمت‌‌های پیشین این سری از مقالات در زومیت توضیح داده شد، این پروژه که حجم سرمایه‌‌گذاری آن به مبلغی بیش از یک میلیارد دلار می‌‌رسد، قرار است چین را ازطریق خطوط جاده‌‌ای و دریایی و راه‌‌آهن به بیش از ۱۳۰ کشور دیگر متصل کند تا بدین‌‌ ترتیب، حجم تجارت و نفوذ چین را در سرتاسر جهان افزایش دهد.

تاکنون، ۳۹ کشور آفریقایی به‌‌همراه کمیسیون اتحادیه‌‌ی آفریقا توافق‌‌نامه‌‌های همکاری BRI را امضا کرده‌‌اند و انتظار می‌‌رود به‌‌ مرور زمان، اعضای دیگر نیز به این پیمان بپیوندند. آفریقا اکنون یکی از بزرگ‌ترین حامیان پروژه‌‌ی BRI است؛ چراکه بیشتر مناطق این قاره به آن پیوسته‌‌اند و چین نیز به بزرگ‌ترین حامی مالی راه‌اندازی و اجرای زیرساخت‌‌های آفریقا تبدیل شده است؛ به‌‌ گونه‌‌ای که از هر پنج پروژه‌‌ی زیرساختی این قاره، یکی از آن‌‌ها با حمایت مالی چین اجرا می‌‌شود. همانند بسیاری از مناطق دیگری که در BRI مشارکت جسته‌‌اند، این پروژه دستاوردهای علمی و آموزشی مهمی به‌‌دنبال دارد.

زنان مصری در رویدادی در مؤسسه‌‌ی کنفسیوس مشغول فراگیری رسم‌‌الخط چینی هستند.

مرکز سینو-آفریقا که پیش از آغاز پروژه‌‌ی BRI بنیان‌‌گذاری شده بود، اکنون به یکی از بخش‌‌های اصلی سرمایه‌‌گذاری علمی چین در این قاره تبدیل شده است. این مرکز به‌‌عنوان اولین بنیاد پژوهشی مشترک میان آکادمی علوم چین و یکی از کشورهای آفریقایی، در کانون چندین مؤسسه‌‌ی نوظهور مشابه دیگر در آفریقا جای گرفته است. این مؤسسه‌ها که در کشورهایی از ماداگاسکار گرفته تا گینه پراکنده شده‌‌اند، برنامه‌‌هایی برای بررسی گونه‌‌های گیاهی و جانوری و حفاظت‌‌از تنوع زیستی را در دست اجرا دارند.

حمایت چین از دانشجویان دوره‌‌ی کارشناسی ارشد و پسادکتری پیش‌‌بینی‌ناپذیر بوده است. در مبحث آموزش نسل جدید دانش‌‌پژوهان آفریقایی، اقدامات چینی‌‌ها فوق‌‌العاده به‌‌ نظر می‌‌رسد. آن‌‌ها در مقایسه با سایر کشورها کارهای بیشتری برای آفریقا کرده‌‌اند.

آغوش باز آفریقا

از خطوط نفت سودان گرفته تا خطوط راه‌‌آهن شاخ آفریقا و ناوگان ماهی‌گیری غنا، همگی گواهی از نفوذ چین در جای‌‌جای آفریقا است. آفریقا که با رشدی انفجاری به‌‌سوی دوبرابرشدن جمعیت خود در سال ۲۰۵۰ می‌‌رود، با آغوشی باز از تجربه و تخصص و وام‌‌های دسترس‌‌پذیر چین استقبال می‌‌کند.

ژنگ آیپینگ، قائم‌‌مقام مدیر اجرایی مرکز همکاری چینی-آسیایی-آفریقایی در پکن، می‌‌گوید آفریقا شریکی بدیهی برای سرمایه‌گذاری توسعه‌‌ای پروژه‌‌ی BRI است. او می‌‌افزاید:

هر روز کشورهای آفریقایی بیشتری متوجه اهمیت و ارزش BRI در پیشرفت آفریقا می‌‌شوند.

منتقدان غربی می‌‌گویند فعالیت‌‌های چین در آفریقا موجب تحمیل بدهی‌‌های بیشتر به کشورهایی می‌‌شود که توانایی بازپرداخت این مبالغ را ندارند و در عین حال، این کشورها را از منابع و معادن تهی خواهد کرد. افزون بر این، حامیان این طرح بر این باور هستند که چین در حال انتقال تجربه و تخصص خود در زمینه‌‌ی موضوعات مهم توسعه‌‌محور بوده و در مقایسه با کشورهای غربی از درک بهتری از مشکلات افزایش سطح استاندارد زندگی برخوردار است.

در عرصه‌‌ی تحقیق و توسعه، چین تمرکز خود را روی سه بخش اصلی در آفریقا گذاشته است: ۱. فناوری اطلاعات؛ ۲. کشاورزی؛ ۳. آموزش. این‌‌ها همگی اهداف اصلی توسعه به‌‌ شمار می‌‌آیند. چین قصد دارد مبادلات تجاری خود را در این بخش‌‌ها افزایش دهد و منافع شرکت‌‌های داخلی خود را نیز از این‌‌ طریق تأمین کند. در عرصه‌‌ی فناوری، چین در آفریقا یکه‌‌تازی می‌‌کند و غول صنعت ارتباطات این کشور، هواوی، تاکنون موفق شده نیمی از شبکه‌‌ی نسل چهارم 4G این قاره و بخش عمده‌‌ای از شبکه‌‌های 2G و 3G را احداث کند. همچنین، دوسوم برندهای شناخته‌شده در آفریقا چینی هستند.

با محقق‌‌شدن سطح استانداردهای فناوری 5G، چین امیدوار است بتواند بازاری وسیع برای دسترسی دو میلیارد نفر را به نسل بعدی اینترنت فراهم کند که خدمات وسیعی از خانه‌‌های هوشمند گرفته تا خدمات درمانی را پوشش خواهد داد.

تجارت دوسویه؛ حجم مبادلات تجاری چین با کشورهای آفریقایی در دو دهه‌‌ی گذشته با افزایش مواجه شده؛ هرچند نوسان قیمت کالاها در سال‌‌های اخیر، ارزش بازار صادراتی به چین را تحت‌تأثیر قرار داده است.

در حالی‌ که برخی از مقام‌های ایالات متحده‌‌ی آمریکا هنوز نگرانی‌‌هایی درباره‌ی فعالیت‌‌های هواوی دارند، چنین موضوعاتی در آفریقا با توجه به نیاز شدید این قاره برای اتصال به شبکه‌‌ی جهانی نادیده گرفته می‌‌شوند. اریک اولاندر، هم‌‌بنیان‌‌گذار پروژه‌‌ی چین آفریقا، در این زمینه می‌‌گوید:

شما می‌‌توانید ببینید چرا وقتی آمریکا از منع همکاری با هواوی سخن گفت، آفریقایی‌‌ها با بی‌‌تفاوتی اعلام کردند چنین اتفاقی رخ نخواهد داد.

شرکت‌‌های هوش مصنوعی چینی نیز سهم بزرگی در توسعه‌‌ی آفریقا ایفا‌ می‌‌کنند. از آنجا که قوانین مربوط‌‌ به حفظ حریم خصوصی در آفریقا در مقایسه با اروپا و سایر مناطق از سخت‌‌گیری کمتری برخوردار است، شرکت‌‌های هوش مصنوعی قادر خواهند بود به‌‌شیوه‌‌ی بهتری از مزایای فناوری‌‌های نظارتی در این کشورها بهره‌‌برداری کنند. به‌‌عنوان مثال، شرکت Cloudwalk از چین توانسته توافق‌نامه‌ی همکاری گسترده‌ای با دولت زیمباوه در زمینه‌ی اجرای فناوری تشخیص چهره امضا کند. هدف از این طرح آن است که توانایی الگوریتم‌‌های هوش مصنوعی را در تشخیص چهره‌‌های سیاه‌‌پوستان ارتقا دهند؛ موضوعی که درحال‌حاضر، یکی از ضعف‌‌های سیستم‌‌های تشخیص چهره به‌‌ شمار می‌‌آید. درعوض، Cloudwalk نیز قرار است در ساخت سیستم بانک‌داری هوشمند با هدف یکپارچه‌‌سازی امور مالی و فناوری و بهبود سیستم‌‌های نظارتی در فرودگاه‌ها و ایستگاه‌‌های اتوبوس و قطار همکاری کند.

پیشرفت پروژه‌ی BRI تأثیر آشکاری روی رشد اقتصاد کشورهای فقیر آفریقا خواهد گذاشت.

در حوزه‌‌ی کشاورزی، چین با معضل مشابهی در اکثر کشورهایی آفریقایی مواجه است: «چگونه می‌‌توان در مواجهه‌‌ با بیابان‌‌زایی وسیع، پاسخ‌گوی نیازهای غذایی رو به‌‌ رشد جامعه بود؟» اولاندر در این باره می‌‌گوید:

چین با تجربه‌‌ی مدیریت مشکل ییابان گبی، توانسته تجربه و تخصص زیادی به‌‌دست آورد. این تجربه مسلما آن‌‌ چیزی نیست که اروپایی‌‌ها و آمریکایی‌‌ها چندان با آن آشنایی داشته باشند.

چین تمرکز فراوانی روی موضوع آموزش عالی در آفریقا کرده است. شورای زبان چینی (هانبان) تاکنون ۵۹ شعبه از مؤسسه‌‌ی آموزشی کنفوسیوس را در آفریقا دایر کرده تا آموزش زبان و فرهنگ چینی را در این قاره توسعه دهد. چین در زمینه‌‌ی تعداد مؤسسه‌های فرهنگی واقع در آفریقا، پس از فرانسه (با رکورد ۱۱۵ مؤسسه) در رتبه‌‌ی دوم جای دارد. تاکنون، چندین کشور آفریقایی نظیر آفریقای جنوبی و اوگاندا و کنیا، برنامه‌‌هایی برای افزودن زبان چینی به‌‌ آموزش‌‌های دروس مقطع راهنمایی مدارس خود آغاز کرده‌‌اند.

پژوهشگران می‌‌گویند بسیاری از کشورهای آفریقایی بدون این حجم از مشارکت چین هرگز نمی‌توانند به این میزان توسعه‌‌ی علمی و فناوری دست یابند. این موضوع را می‌‌توان به‌‌وضوح در رقابت فضایی این قاره دید. آژانس فضایی چین ۶ میلیون دلار بودجه برای کمک به برنامه‌‌ی پرتاب اولین ماهواره‌‌ی اتیوپی در نظر گرفته است. این پروژه که قرار است در اواخر سال جاری میلادی عملیاتی شود، داده‌‌های علمی مهمی درباره‌ی پدیده‌‌های اقلیمی و جوّی فراهم خواهد کرد. گیتورو می‌‌گوید:

آفریقا ستاره‌‌ای در حال ظهور است و چین با درازکردن دست همکاری، ما را در رسیدن سریع‌‌تر به این جایگاه یاری خواهد کرد.

ملت‌‌های آفریقایی درباره‌ی معضل فرار مغزها به چین نگرانی کمتری احساس می‌‌کنند؛ چراکه برخلاف کشورهای غربی، برنامه‌‌ی دقیق کنترل ویزای چین ضامن بازگشت دانشجویان خارجی پس از پایان دوره‌‌ی تحصیلات آن‌‌ها در این کشور خواهد بود. حسن می‌‌گوید مؤسسه‌های چینی تعهدی برای ادامه‌‌ی حمایت از دانشمندان آفریقایی دانش‌آموخته از چین ندارند؛ ولی خود فارغ التحصیلان معمولا حین کار، ارتباطات خود را با همتایان چینی حفظ می‌‌کنند. بنا بر گزارس‌‌های آکادمی جهانی علوم، بیشتر دانشجویان آفریقایی که طی برنامه‌‌های بورسیه‌‌ی تحصیلی به چین می‌‌روند، از تجربه‌‌ی مثبت خود سخن می‌‌گویند. بسیاری نیز پس از بازگشت، توانسته‌‌اند در مؤسسه‌های آفریقایی جذب شوند.

برخی از منتقدان از نگرانی درباره‌ی مقروض‌شدن بیشتر ملت‌های آفریقایی زیر بار وام‌های سهل‌الوصول چین سخن ‌می‌گویند.

گیتورو می‌‌گوید دولت چین ۱۵ میلیون دلار برای عملیات ساخت‌‌وساز و آکادمی علوم این کشور و همچنین تاکنون سه میلیون دلار برای خرید تجهیزات لازم برای مرکز یادشده هزینه کرده است. دولت کنیا نیز بدون سرمایه‌‌گذاری نقدی، زمین موردنیاز را در اختیار پروژه گذاشته و از تمامی عوارض گمرکی مربوط‌‌ به واردات تجهیزات چشم‌‌پوشی کرده است.

برخی‌‌ از منتقدان غربی درباره‌ی انگیزه‌‌ی واقعی چنین سرمایه‌‌گذاری‌‌هایی پرسش‌‌هایی کرده‌‌اند. او با افتخار تصویری از مائو تسه‌‌تونگ، رهبر و بنیان‌‌گذار فقید جمهوری خلق چین را نشان می‌‌دهد و می‌‌گوید هر قدرت مسئولیت‌‌پذیری وظیفه دارد کمک کند؛ به‌ویژه کمک در توسعه‌‌ی علم و نه‌‌تنها برای ملت خود، بلکه برای تمام جامعه‌‌ی جهانی. او می‌‌افزاید:

آن دسته از مشکلات جهانی که کل بشر با آن‌‌ها مواجه است، حد و مرزی نمی‌‌شناسند.

اهداف پیدا و پنهان پروژه‌‌ی عظیم توسعه‌‌ی زیرساخت‌‌های جهانی چین هرچه باشد، چشم‌‌انداز اولیه‌‌ی روشنی برای بسیاری از ملت‌‌های محروم از آسیا و آفریقا گرفته تا آمریکای جنوبی و حتی اروپا ترسیم کرده است. شاید همان‌‌ گونه که دولت‌مردان چینی می‌‌گویند، این تجارتی دوسویه و درحقیقت، بازی برد‌بردی میان ابرقدرت نوظهور اقتصاد آسیا و سایر ملت‌‌های جهان باشد؛ فرصتی تازه تا بار دیگر جهان شکوفایی عظمت مهم‌‌ترین شاهراه اقتصادی دنیای باستان، یعنی «جاده‌‌ی ابریشم» را شاهد باشد.