میراث باستانی یمن در آستانه نابودی قرار دارد

در حالی که این روزها شاهد یکی از وخیم‌ترین اوضاع بشری در یمن هستیم، جنگ داخلی در این کشور، آثار باستانی و میراث ارزشمند چند هزار ساله را نیز بی‌نصیب نگذاشته است و بیم آن می‌رود که برخی از این آثار برای همیشه از دست بروند. در این کشور باستانی در جنوب شبه‌جزیره عربستان، آثار باستانی متعددی باقی مانده‌اند که ارزش بالایی در تاریخ بشری دارند. این بناها و آثار تاریخی، میراث بزرگی برای کشور یمن و مردمانش محسوب می‌شود که به آن‌ها، هؤیت و تعلق خاطر به تمدنی عمیقا ریشه‌دار در تاریخ بشری می‌دهد.

به همین علت، میراث جهانی یونسکو به دلیل جنگ داخلی یمن شهرهای «شبام» (گاهی به‌صورت شیبام نیز نوشته می‌شود) و «صنعا» را در فهرست میراث جهانی در معرض خطر قرار داده است. شهر باستانی شبام که در قرن شانزدهم ساخته شده، به دلیل ساختمان‌های متعدد چند طبقه (برخی تا ۱۱ طبقه و تا ۳۰ متر ارتفاع)، قدیمی‌ترین شهر آسمان‌خراش جهان محسوب می‌شود که به «منهتن صحرا» نیز شهرت دارد. این شهر در سال ۱۹۸۲ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.

اما شبام، تنها یکی از آثار باستانی مهم در معرض تهدید در یمن است. شهر مأرب زمانی پایتخت پادشاهی سبأ بود و امروز، یکی از استان‌های یمن محسوب می‌شود. در این شهر ویرانه‌هایی با قدمتی چند هزار ساله همچون «عرش بلقیس»، «معبد بلقیس» و «سد مأرب» وجود دارند. عرش بلقیس، چندین کیلومتر دورتر از شهر مأرب است و قدمت آن به سده دهم ق.م بازمی‌گردد و در آن مدارکی وجود دارد که بلقیس بنت ذی‌شَرح مشهور به «ملکه سبأ» زمانی واقع زندگی می‌کرده است.

شهر شبام که در قرن شانزدهم ساخته شده، قدیمی‌ترین شهر آسمان‌خراش جهان محسوب می‌شود و به «منهتن صحرا» نیز شهرت دارد

 با وجود گذشت هزاران سال از ساخته شدن آن، بخش اصلی ساختمان هنوز سالم باقی مانده است. پیش از جنگ، عرش بلقیس با ستون‌ها و کتیبه‌های باقی‌مانده که برخی از آن‌ها تا ۸ متر ارتفاع دارند و پله‌های سنگی بزرگش گردشگرانی از سراسر جهان را به جنوب شبه‌جزیره عربستان می‌کشاند.

معماری ساختمان که معروف به «معبد بران» است، دارای مهندسی بی‌نظیری بوده که هنوز هم از عجیب دنیای باستان محسوب می‌شود. اعتقاد بر این است که این ساختمان جایگاه مقدسی برای بسیاری از مردم شبه‌جزیره عربستان در سده‌های چهارم تا دهم ق.م بوده است که به همین جهت نیز سوره‌ای در «قرآن کریم» در مورد قوم سبأ وجود دارد و اشاراتی به این معبد شده است. برخی روایات ملکه سبأ را همسر حضرت سلیمان دانسته‌اند.

این معبد یکی از گنجینه‌های تاریخی یمن محسوب می‌شود که امروز تنها با حصارهای فلزی و سیم‌های خاردار حفاظت می‌‌شود. متأسفانه، عدم امنیت در اطراف این بنای ‌باستانی آن را مستعد آسیب‌پذیری و حتی تخریب احتمالی کرده که می‌تواند ضایعه بزرگی برای میراث فرهنگی-باستانی جهان باشد. از سوی دیگر، ۶ ستون عرش بلقیس برای مردم یمن که به میراث فرهنگی خود فخر می‌فروشند، نماد کشورشان محسوب‌ می‌شود.

در مأرب، جایی که بقایای تمدن ۳ هزار ساله قوم سبأ باقی مانده، عرش بلقیس دیگر اثر تاریخی مهمی است که همین‌طور رها شده است. این معبد به «المقه» یا الهه‌ی ماه در یمن باستان اختصاص داشت و تصور می‌شود که در سده های پنجم و هفتم ق.م ساخته شده باشد. ستون‌های زیادی در معماری بناهای مذهبی شبه‌جزیره عربستان در دوره‌ی پیش از اسلام اهمیت زیادی داشتند، در این معبد نیز برجسته بودند. بزرگ‌ترین بخش معبد که دارای هشت ستون با ارتفاع ۱۳ متری است، ناحیه‌ای دَوار را پدید آورده است. کتیبه‌های این بخش که به زبان عربی کهن نوشته شده‌اند، از میان دروازه‌ای بزرگ گذشته و به بخش داخلی معبد متصل می‌شوند. کتیبه‌های روی ستون‌ها امروز هم به وضوح قابل خواندن هستند.

پیش از جنگ، عرش بلقیس با ستون‌ها و کتیبه‌های باقی‌مانده و پله‌های سنگی بزرگش گردشگرانی از سراسر جهان را به جنوب شبه‌جزیره عربستان می‌کشاند

در حالی که این سنگ‌نوشته‌ها بر ارزش معبد می‌افزایند، اما از سوی دیگر، سنگ‌تراشی دقیقِ سالن داخلی نشان می‌دهد که مردمان قوم سبأ تا چه حدی پیشرفته بودند. این معبد در خارج از شهر مأرب واقع شده و به همین جهت برخی پژوهشگران بر این باورند که مراسم مذهبی ممکن است که در طول دوره‌ای به‌صورت مخفی برگزار شده باشد. تصور می‌شود که این معبد زمانی به وسیله دالان‌هایی به عرش بلقیس متصل می‌شده است، اما در طول زمان این دالان‌ها در اثر مرمت‌ها و بازسازی‌های مختلفی که انجام گرفته فرو ریخته‌اند.

در طول این دوره، سد مأرب آن چنان مهم بود که پادشاه حِمیَر پس از تسخیر قلمرو سبایی‌ها، از نابودی آن صرف‌نظر کرد. این سد که دارای مهندسی پیشرفته‌ای است، چندین بار آسیب دیده، اما در طی قرن‌ها همواره تعمیر و نگه‌داری شده است. براساس برخی روایات، سد مأرب در حدود سال ۵۷۰ م تخریب شده است و برخی از آسیب‌های دوره‌ای آن منجر به فجایعی نیز شده‌اند. یکی از معروف‌ترین فجایع ناشی از تخریب این سد، «سیل عرم» است که در قرآن نیز ذکر شده است.

در نتیجه این بلایا، کانال‌های آب تخریب شدند و منطقه زیر آب رفت. در این شرایط، هزاران نفر مهاجرت کرده و ساختار اجتماعی-جمعیتی بلاد شام و شبه‌جزیره عربستان تغییر کرد. به هر حال، بعدها سد جدیدی به‌جای آن ساخته شد و هنوز هم ویرانه‌های سد باستانی را می‌توان در منطقه دید. متأسفانه، این اثر تاریخی در اثر حمله نیروهای ائتلافی در سال ۲۰۱۵ آسیب دید. و بیم آن می‌رود که با ادامه جنگ، خسارت بیشتری به برخی از مهم‌ترین آثار باستانی خاورمیانه و جهان وارد شود.