مردمان ورای ظهور تمدن مصر باستان، چه کسانی بودند؟

برای بسیاری از افراد، مصر باستان مترادف با فراعنه و اهرام دوره دودمانی مصر است که حدود ۳۱۰۰ سال پیش از میلاد مسیح آغاز می‌شود؛ اما مدت‌ها قبل از آن، حدود ۹۳۰۰ تا ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد، مردمان اسرارآمیز عصر نوسنگی دوران پرشکوهی را رقم زدند. درواقع، سبک زندگی و نوآوری‌های فرهنگی این مردمان بود که تمدن‌های پیشرفته‌ی بعدی را پایه‌گذاری کرد. اما آن‌ها چه کسانی بوده‌اند؟ همان‌طور که مشخص است، این جوامع حداقل نسبت‌به جانشینان خود، چندان مورد مطالعه قرار نگرفته‌اند. حفاری‌های اخیر باستان‌شناسان از محل خاک‌سپاری مردگان (به‌همراه تجزیه‌و‌تحلیل‌هایی که اخیرا منتشر شده است) اطلاعات مهمی درمورد روش‌های اسرارآمیز زندگی آن‌ها فراهم کرده است. یکی از دلایل این موضوع که چرا ما اینقدر کم درمورد مصر نوسنگی می‌دانیم، این است که اغلب این مکان‌ها در دسترس نیستند و زیر جلگه‌ی سیلابی قبلی رود نیل یا در بیابان‌های دورافتاده واقع شده‌اند.

پژوهشگران با مجوز شورای عالی آثار باستانی مصر (SCA) محوطه‌های باستانی عصر نوسنگی را در بیابان غربی مصر مورد کاوش قرار دادند. محوطه‌هایی که آن‌ها در حال حاضر به حفاری آن‌ مشغول‌اند، در امتداد سواحل پیشین یک دریاچه‌ی فصلی خشک‌شده در نزدیکی محلی به نام جبل رمله (Gebel Ramlah) قرار گرفته‌اند. این منطقه اگرچه چندان سرسبز نبوده است، اما عصر نوسنگی مرطوب‌تر از امروز بوده و به گله‌داران باستان این امکان را داده تا در منطقه‌ای که امروز قلب ناکجاآباد است، درکنار هم جمع شوند.

نمونه‌ی جمجمه یکی از مردمان عصر نوسنگی

تمرکز پژوهشگران بر قسمت آخر عصر نوسنگی (۴۶۰۰ تا ۴۰۰۰ قبل از میلاد) است که روی موفقیت جوامع نوسنگی پسین (۵۵۰۰ تا ۴۶۵۰ سال قبل از میلاد) درزمینه‌ی اهلی کردن گاوها و بزها، فرایند گیاهان وحشی و به خاک‌سپاری گاوها بنا شد. این مردمان همچنین خرسنگ‌ها، معابد و حتی گاه‌شماری سنگی که کمی شبیه یک استون‌هنج کوچک است، ساخته بودند. در جریان بخش آخر عصر نوسنگی، مردم مرده‌های خود را در گورستان‌‌های رسمی دفن کردند.

اسکلت‌های باستانی اطلاعات حیاتی را فراهم می‌کنند زیرا آن‌ها مربوط به افرادی هستند که زمانی زنده بوده و با محیط‌های فرهنگی و فیزیکی در تعامل بوده‌اند. سلامتی، روابط، رژیم غذایی و حتی تجربیات روانشناختی می‌توانند نشانه‌هایی را روی دندان و استخوان‌ها برجای گذارند که پژوهشگران قادر به تفسیر آن‌ها هستند.

محل حفاری باستان‌شناسان

پژوهشگران در فاصله‌ی سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۳، سه گورستان از این دوران را حفاری کردند، اولی در صحرای غربی مصر بود که در آنجا ۶۸ اسکلت کشف و مورد مطالعه قرار داده شد. گورها مملو از مصنوعاتی نظیر سفال‌های زینتی، صدف‌، استخوان و جواهرات پوسته‌ی تخم شترمرغ بود. در این مکان‌ها، میکاهای حکاکی‌شده (نوعی کانی سیلیکات) و بقایای حیوانات و نیز ابزارهای آرایشی زنان و اسلحه‌های سنگی مردان کشف شد. شواهد نشان می‌داد که میزان مرگ‌و‌میر کودکان درمیان این مردمان کم بوده است و آن‌ها دارای قد بلند و عمر طولانی بوده‌اند. متوسط قد مردان ۱۷۰ سانتی‌متر و متوسط قد زنان حدود ۱۶۰ سانتی‌متر بوده است. بیشتر مردان و زنان این جامعه بیش از ۴۰ سال زندگی می‌کردند و برخی از آن‌ها در دهه‌ی ششم زندگی خود بوده‌اند که برای آن دوران زمان طولانی به‌حساب می‌آید.

مصنوعات یافت‌شده در یک گورستان از حفاری‌های سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۳

سؤال این‌جا است که اطلاعات کشف‌شده چه چیزی درمورد مصریان عصر  نوسنگی به ما می‌گوید؟ ما می‌توانیم از این یافته‌ها برای ارائه‌ی تفاسیری درمورد جنسیت، مرحله زندگی، بهزیستی، موقعیت و دیگر موارد استفاده کنیم. برای مثال، چرا چنین تفاوت‌هایی بین دو گورستان وجود داشت؟ آن‌ها ممکن است جمعیت‌های متفاوتی بوده باشند اما این امر براساس تشابهات فیزیکی کلی بین دو جمعیت بعید است. بنابراین شاید آن‌ها نشان‌دهنده‌ی اختلاف در طبقه‌ی اجتماعی باشند یعنی یکی از گورستان‌ها مربوط به افراد برتر و دیگری مربوط به افراد طبقه‌ی پایین اجتماع بوده باشد. این اولین مورد از این دسته شواهد است که در مصر کشف شده است. این مکان‌ها همچنین اطلاعاتی درمورد ساختار خانوادگی آن زمان ارائه می‌دهد. نسبت جنسی کلی در تمام قبرستان‌ها، سه زن در برابر یک مرد بود که نشان‌دهنده‌ی چندهمسری است. همچنین با توجه به وارد شدن کودکان دارای سن بیش از سه سال در گورستان افراد بالغ، به‌نظر می‌رسد که رسیدن به سن تشخص (سنی که کودکان در آن به‌عنوان یک فرد درنظر گرفته می‌شوند) در این جامعه، سه سالگی بوده است.

همچنین شواهد آشکاری وجود دارد که نشان می‌دهد این مردمان وقتی می‌خواستند مرده‌ی جدیدی را وارد قبرستان کنند، به مرده‌های گذشته احترام می‌گذاشتند. آن‌ها اغلب هنگام مواجهه با اسکلت‌های قدیمی، با دقت استخوان‌های اجداد متوفی خود را جا‌به‌جا می‌کردند. در برخی موارد، آن‌ها حتی تلاش می‌کردند با قرار دادن استخوان‌ها در جای درست، اسکلت مرده را بازسازی کنند هرچند در مواردی این کار را اشتباه انجام می‌دادند (مثلا درمورد دندانی که بیرون افتاده بود). این شاخص‌های رفتاری همراه‌با معماری نوآورانه‌ی فنی و فرهنگی که قبلا به آن اشاره شد، مانند تقویم‌های سنگی و معابد نشان‌دهنده‌ی سطحی از فرهنگی فراتر از یک جامعه‌ی گله‌دار ساده است. این یافته‌ها درمجموع گوشه‌ای از آن تاریخی است که در مصر باستان وجود داشته است و هنوز مواردی زیادی وجود دارد که باید کشف شود.

بقایای به‌خوبی محافظت‌شده، در‌مقایسه‌ با بقایایی که در معرض فرسایش بادی قرار گرفته‌است، در جبل رمله

به‌گفته‌ی پژوهشگران، یکی از مولفه‌های اصلی این عملیات باستان‌شناسی، حفاظت از میراث مصری (و جهانی) است. در این‌جا برخلاف محوطه‌های باستانی دره‌ی نیل، آثاری از غارت قبرها دیده نمی‌شد. آخرین افرادی که مواد نوسنگی را در جبل رمله لمس کرده‌اند، همان افرادی هستند که در آن دوره زندگی می‌کردند. اگرچه در این منطقه فرسایش بادی به نقطه‌ای رسیده است که بقایای دفن شده نزدیک سطح زمین قرار گرفته‌اند.

سرعت نابودی این میراث به‌طور چشمگیری از سال ۲۰۰۱ افزایش یافته است. وقتی که این محوطه‌ها در معرض عوامل خارجی قرار گیرند، ساختار آن‌ها از بین می‌رود و مواد موجود در آن تخریب خواهند شد. این بدان معنا است که اگر پژوهشگران در این زمان بقایای مذکور را کشف نکرده بودند، آن‌ها به‌زودی برای همیشه از بین می‌رفتند. اما متاسفانه دیگر محوطه‌ها درحال ناپدید شدن هستند. به‌همین دلیل، باستان‌شناسان تصمیم گرفته‌اند که وقتی کار مطالعاتی آن‌ها به پایان رسید، این بقایا را مجددا در محل مدفون کنند، با این امید که برای هزاران سال دیگر نیز باقی بمانند.