باستان‌شناسان در جست‌وجوی رازهای تمدن اسرارآمیز نبطی‌ها در شبه‌جزیره عربستان
بیابان‌های سنگی العلا در شبه‌جزیره‌ی عربستان به داشتن آسمانی صاف مشهور است که به منجمان اجازه می‌دهد بدون آلودگی‌های نوری، به‌راحتی به تماشای اجرام کیهانی بنشینند. بااینحال، این بیابان به‌تدریج به یکی از جذاب‌ترین محوطه‌های باستان‌شناسی دنیا تبدیل می‌شود. «نبطیان (Nabataean)» یا نبطی‌ها، پایتخت خود را در شهر پترا در اردن کنونی بنا نهاده بودند؛ اما شهر هِگرا (مداحین صالح فعلی) را نیز در بیابان‌های العلا ساختند. براساس آنچه مورخان می‌دانند، مردمان فرهنگ نبطی سکونتگاه‌هایی در نواحی مختلف از شمال عربستان تا جنوب منطقه شام برپا کرده بودند.
درحقیقت، نبطی‌ها با گله‌های خود هرجا که مرتع و آبی پیدا می‌کردند، می‌رفتند و ساکن می‌شدند. همچنین، آن‌ها شبکه‌ی بازرگانی گسترده‌ای داشتند و در نواحی خاصی نیز کشاورزی می‌کردند. باوجوداین، آن‌طور که امروزه دانسته می‌شود، نبطی‌ها در نواحی سکونت خود مرزبندی نداشته‌اند. آن‌ها از سده‌ی چهارم قبل از میلاد تا سال ۱۰۶م استقلال خود را حفظ کردند؛ اما در این سال، تراژان، امپراتور روم، آن‌ها را شکست داد و به یکی از مستعمره‌های روم تبدیل کرد.
این مقبره سنگی، تنها یکی از بناهای کهنی است که از مردمان فرهنگ نبطی برجای مانده است.
آنچه از فرهنگ نبطی‌ها دانسته می‌شود، عمدتا از روی بناهای سنگی و مصنوعات برجای‌مانده از این فرهنگ درخشان است. تصور بر این است که نبطی‌ها در دوره‌ی امپراتوری بیزانس به مسیحیت گرویده باشند. برخی مورخان نبطی‌ها را یکی از با استعدادترین مردمان جهان باستان دانسته‌اند. بااینحال، درباره‌ی فرهنگ نبطی‌ها ابهامات زیادی وجود دارد. برخی مورخان این تمدن گمشده را بخشی از فرهنگ‌های آرامی دانسته‌اند؛ اما نظریه‌ی ریشه‌ی آرامی نبطی‌ها رد شده است. باستان‌شناسان با توجه به شواهد تاریخی و مذهبی و زبان، نبطی‌ها را از اعراب شمال شبه‌جزیره عربستان دانسته‌اند؛ باوجوداین، منشأ دقیق این تمدن عرب مشخص نیست. یکی از فرضیات موطن اصلی این فرهنگ را یمن امروزی در بخش جنوب‌غربی شبه‌جزیره عربستان دانسته‌اند؛ اما خدایان و زبان و خط نوشتاری نبطی‌ها با مردمان این بخش عربستان هیچ نقطه اشتراکی نداشته است.
حال، باستان‌شناسان در پروژهی جاه‌طلبانه‌ای که آغاز کرده‌اند، تصمیم گرفته‌اند از اسرار این تمدن گمشده پرده بردارند. باستان‌شناسان نخستین پیمایش را در بیابان العلا، محوطه‌ای به بزرگی کشور بلژیک، آغاز کردند. هم‌اکنون تیمی بین‌المللی متشکل از ۶۰ باستان‌شناس روی پروژهی دوساله‌ای مشغول کار هستند که قرار است محوطه‌ای به وسعت ۳،۳۰۰ کیلومترمربع را پیمایش کند. این نخستین‌باری است که چنین منطقه‌ی بزرگِ کاوش‌نشده‌ای با چنین وسعتی بررسی می‌شود. پیش‌از‌این، گروهی از باستان‌شناسان عربستانی به سرپرستی عبدالرحمن السحیبانی، باستان‌شناسی از دانشگاه ملک‌سعود، حفاری‌هایی در مداحین صالح و دیگر نواحی قلمرو نبطی‌ها آغاز کرده بود.
السحیبانی در این باره توضیح می‌دهد:
قبلا تمرکز اصلی‌ام روی تمدن‌های کهن‌تر دودان و لحیان بود. اکنون که کمیسیون سلطنتی العلا به پروژه ورود کرده، بستر بهتری برای درک نحوه‌ی تکامل فرهنگ‌های کهن‌تر به‌وجود آمده است.
حضور کمیسیون سلطنتی العلا این تضمین را خواهد داد که باستان‌شناسان از بهترین فناوری‌های ممکن بهره ببرند. در‌حالی‌که می‌توان به‌کمک گوگل‌ارث و چشمان تیزبین متخصصان اغلب ساختارهای زمین‌شناختی را از سازه‌های ساخت دست بشر تشخیص داد، مطمئنا هواپیماهای سبکِ مجهز به دوربین‌های ویژه هستند که می‌توانند دقیق‌ترین عکس‌های هوایی را از بیابان العلا و دره‌هایش ثبت کنند.
تمدن نبطی‌ها پایتخت خود را در پترای اردن ساختند.
به‌گفته‌ی ربکا فوت، باستان‌شناس آمریکایی که سرپرستی این پروژه را کمیسیون سلطنتی العلا به او سپرده است، ازآنجا‌که پیمایشی با این وسعت به زمان و بودجه نیاز داشت، تمرکز پروژه‌های گذشته بیشتر روی حفاری بود.
فوت عقیده دارد این پروژه می‌تواند عربستان سعودی را وارد نقشه‌ی تاریخ باستان کند. او می‌گوید:
بسیار مهم است که درباره‌ی هزاره اول تا سوم قبل از میلاد دانسته‌های ما بیشتر شود. به‌خوبی از تمدن مصر باستان و بین‌النهرین آگاهیم؛ اما از فرهنگ‌های باستانی ساکن شبه‌جزیره‌ی عربستان اکتشافات کمی انجام شده است. هنوز نمی‌دانیم اکتشافات جدید دقیقا چه تأثیری بر درک ما از تاریخ باستان خواهند گذاشت.
فوت سال‌ها است که در شهر باستانی پترا در اردن مشغول کار است؛ شهری باستانی که بیشتر به‌خاطر بنای سنگی بازمانده از تمدن نبطی‌ها شناخته می‌شود. او می‌گوید کاربرد باستان‌شناسی هوایی برای کاوش معماری گورستان‌ها، سنگ‌اَفراشت‌ها و سایر محوطه‌های باستانی اهمیت فراوانی دارد؛ چرا که بدون این فناوری‌ها چنین پیمایشی سال‌ها به‌طول می‌انجامید.
فوت توضیح می‌دهد:
فناوری‌های جدید به‌کار‌رفته در باستان‌شناسی هوایی می‌تواند اطلاعات جامعی از منطقه فراهم کند. تصور نمی‌کنم هیچ پروژه‌ای شبیه به این و با چنین وسعتی قبلا انجام گرفته باشد.
در‌حالی‌که پیش‌از‌این باستان‌شناسان فرانسوی شبکه‌ای بازرگانی برای دادوستد بخور را در غرب عربستان سعودی یافته‌اند، ربکا فوت مایل است بیشتر از تأثیر آب در رونق تمدن نبطی‌ها بداند.
فوت می‌گوید:
می‌توانیم حدس بزنیم نبطی‌ها اقتصاد کشاورزی موفقی داشتند؛ اما آیا مالیات بر بخور نیز در آن دوران وجود داشته است؟ آب در این منطقه چگونه کنترل و اداره می‌شد؟
مردمان نبطی در دوران باستان ساکن ناحیه‌ای وسیع در شبه‌جزیره‌ی عربستان و شام بودند.
با شروع بررسی‌های آب‌شناسی و به‌لطف بخشی از کار تیم باستان‌شناسی هوایی، ممکن است به‌زودی به بسیاری از این پرسش‌ها پاسخ داده شود. سرپرستی تیم باستان‌شناسی هوایی را جیمی کوارترمین، باستان‌شناسی از دانشگاه آکسفورد انگلستان، برعهده دارد. کوارتمین می‌گوید قبلا بیش از نیمی از ۱۱،۵۰۰ محوطه‌ی باستانی این منطقه را بررسی کرده‌اند. در این پروژه سعی بر آن است که از هرگونه ساخت‌وسازی در نواحی و اماکن باستانی مجاور جلوگیری شود.
جیمی کوارترمین می‌گوید:
از اشتباهات سایر کشورها درس گرفته‌ایم و برای جلوگیری از هرگونه آسیب به این محوطه‌ی باستانی زمان می‌خریم. آن‌چنان‌که برای آینده برنامه‌ریزی شده است، دسترسی عموم به منطقه نیز کاملا آزاد نخواهد بود.
پیمایش جدید همچنین قرار است به برخی از پرسش‌های متخصصان سایر حوزه‌های باستان‌شناسی ازجمله هنرهای سنگی نیز پاسخ دهد. کوارترمین می‌افزاید:
حتی پنج سال پیش GPS به‌اندازه‌ی کافی دقیق نبود؛ اما خوشبختانه امروز داریم از چندین روش پیشرفته‌ی تصویربرداری، ازجمله تصویربرداری با هواپیماهای بدون سرنشین و هواپیماهای سبک و تصویربرداری ماهواره‌ای بهره می‌بریم.
هزاران عکسی که از این طریق در دوسه ثانیه ثبت می‌شوند، برای شناسایی مکان‌نگاری منطقه به‌کار خواهند رفت. در همین حال، نرم‌افزارهای پیشرفته‌ای نیز تصاویر ثبت‌شده را با مدل‌های مکان‌نگاری سابق ترکیب خواهند کرد. دوربین‌هایی که با زاویه ۴۵ درجه‌ای تصویربرداری می‌کنند، همین حالا گورستان‌ها و مقبره‌های باستانی مربوط به عصر برنز (دوره‌ای بین ۱۲۰۰ تا ۵۵۰۰ سال قبل) را در بیابان العلا یافته‌اند. همچنین، دوربین هواپیماهای بدون سرنشین نیز با همین زاویه تصویربرداری خواهند کرد.
کوارترمین توضیح می‌دهد:
بدین‌ترتیب، نه‌تنها عکس‌های هوایی افقی، بلکه تا حدی عمودی را نیز مشاهده خواهیم کرد. قبلا از احتمال فراوان یافتن آثاری از هنرهای سنگی اطلاع یافته‌ایم.
در مرحله‌ی آخر این پروژهی دوساله، اعضای تیم هنرهای سنگی مانند ماریا گواگنن، با پای پیاده به محوطه‌های باستانی می‌روند تا سنگ‌نگاره‌ها و آثار سنگی را به‌دقت بررسی کنند. گواگنن که تاکنون پنج سال را در شمال شبه‌جزیره عربستان سپری کرده، به‌شدت تحت‌تأثیر پایگاه داده‌های کاملی قرار گرفته است که همه‌ی دوره‌های باستانی را شامل می‌شود.
گواگنن در این باره می‌گوید:
اولین‌بار است که داریم تمامی جنبه‌های این ناحیه‌ی باستان‌شناسی را بررسی می‌کنیم. دانش ما از نحوه‌ی پراکندگی جانوران ماقبل تاریخی منطقه فقط به محوطه‌های کاوش‌شده و نواحی دیرینه‌شناسی محدود بوده است. گمان می‌رود بسیاری از گونه‌های جانوری در شبه‌جزیره‌ی عربستان حضور نداشته‌اند؛ اما هنرهای سنگی منطقه چیز دیگری را نشان می‌دهند.
وجود پستاندارانی که قبلا در العلا درباره‌شان شواهدی وجود نداشت، می‌تواند اطلاعات تازه‌ای از نحوه‌ی پراکندگی و زیستگاه و پوشش گیاهی منطقه در دوران باستان دراختیار باستان‌شناسان قرار دهد. در همین حال، به‌تصویرکشیدن حیوانات در سنگ‌نگاره‌ها و دیگر آثار سنگی می‌تواند به مشخص‌کردن قدمت حضور جانوران مختلف در منطقه کمک کند. به‌عنوان مثال، بعید به‌نظر می‌رسد اسب یا شتر قبل از سال ۱۲۰۰ق‌م در العلا وجود داشته باشند. تصور بر این است که گاو اهلی و گوسفند و بز بین سال‌های ۶۸۰۰ تا ۶۲۰۰ق‌م به شبه‌جزیره‌ی عربستان برده شده باشند. این حیوانات اهلی در شام اهلی و به عربستان برده شدند.
بسیاری از تمدن‌ها در این منطقه سکونت کرده و یادگاری از خود نیز برجای گذاشته‌اند.
اطلاعات زیادی که این تیم بین‌المللی فراهم می‌کند، می‌تواند به مشخص‌کردن مسیرهای احتمالی بین شهر پترا و هِگرا نیز کمک کند. عبدالرحمن السحیبانی چند سالی است در حال حفاری دودان است؛ جایی که شواهدی از تمدنی کهن‌تر از نبطی‌ها در آن وجود دارد. او می‌گوید وسعت این کار به‌قدری است که نسل‌ها طول می‌کشد تا نتیجه‌ای از آن به‌دست بیاید.
السحیبانی اعتقاد دارد:
اهمیت این پروژه در صحنه‌‌ی جهانی در آن است که نه‌تنها شواهدی از مداحین صالح و پترا فراهم می‌کند؛ بلکه به باستان‌شناسان امکان یافتن تمدن‌های کهن‌تری را می‌دهد که عمدتا ناشناخته بودند.
یکی از وظایف السحیبانی آموزش دانشجویان دانشگاه ملک‌سعود است که ایستگاه تحقیقاتی کوچکی در بیابان العلا دارد. السحیبانی می‌گوید:
دانشجویان در خلال یکی از وسیع‌ترین پیمایش‌ها و حفاری‌های متعاقب آن بسیار خواهند آموخت. دانشجویان امروز ممکن است اکتشافاتی انجام دهند که امروز حتی نمی‌توانیم تصورشان را کنیم.