فسیلی که با پرنده کوچک دارای دندان اشتباه گرفته می‌شد، مارمولک بوده است
سال گذشته، فسیل کوچکی به خبر بزرگی تبدیل شد. دانشمندان تصور کردند این نمونه که در کهربای باستانی به دام افتاده بود، جمجمه‌ی دایناسور کوچکی شبیه مگس‌مرغ با دندان‌های نوک‌تیز، چشم‌های برجسته و استخوان‌های بسیار محکم است. نمونه‌ی کشف‌شده مانند هیچ پرنده یا دایناسور باستانی نبود که قبلاً کشف شده باشد. علت آن بود که درواقع هیچ‌یک از آن‌ها نبود.
بنا به گزارش ساینس‌الرت، به‌تازگی، اسکلت مشابهی در همان منطقه پیدا شده است که نشان می‌دهد این پرنده‌ی به‌اصطلاح دندان‌چشم (Oculudentavis khaungraae)، در واقع مارمولکی بوده که پوزه‌ی بلند آن با گذشت زمان له شده بود؛ به‌طوری‌که بیشتر شبیه نوک به نظر می‌رسید. ادوارد استنلی، مدیر موزه تاریخ طبیعی فلوریدا، توضیح می‌دهد: «مارمولکی را تصور کنید که بینی آن به شکل مثلث فشرده شده باشد؛ خیلی شبیه پرنده خواهد بود.»
استخوان‌های جمجمه‌ی O. naga (چپ) و O. khaungraae (راست)
حتی با وجود چنین پوزه‌ی نوک‌مانندی، برخی کارشناسان در مورد این کشف قانع نشده بودند. در سال ۲۰۲۰ و مدت کوتاهی پس از اعلام خبر کشف کوچک‌ترین دایناسور شناخته‌شده، دانشمندان این حوزه طبقه‌بندی آن را مورد تردید قرار دادند.
تاکنون فسیل‌هایی از پرندگان ابتدایی با دهانی پر از دندان پیدا شده است (بقایای میراث دایناسوری آن‌ها)؛ اما این دندان‌ها به‌طور مستقیم به استخوان فک متصل نیستند و معمولا در حفره‌هایی قرار دارند و هیچ پرنده‌ی اولیه‌ای هرگز چنین چشم‌های مارمولک‌مانندی نداشته است. سرانجام این استدلال‌ها برای سردبیران مجله کافی بود تا مقاله‌ی Oculudentavis را به کلی سلب اعتبار و آن را به‌عنوان اشتباه طبقه‌بندی اعلام کنند.
برخی از نویسندگان مقاله‌ی اولیه همچنان سر حرف خود مانده‌اند؛ اما فسیل مارمولک دیگری که در نزدیکی نمونه‌ی آن‌ها پیدا شده است، نشان می‌دهد که آن‌ها واقعا اشتباه کرده‌اند. فسیل جدید نیز ظاهری گیج‌کننده‌ای دارد که به نظر نمی‌رسد در هیچ‌یک از طبقه‌بندی‌های موجود جای بگیرد. نمونه‌ی جدید در نگاه اول، چندان مانند جمجمه‌ی دیگری که سال گذشته گزارش شد، به نظر نمی‌رسد؛ اما پژوهشگران پس از جداسازی و مقایسه‌ی استخوان‌های یافت‌شده در هر رسوب کهربا، چندین تشابه کلیدی بین این دو پیدا کرده‌اند.
نمونه O. naga با استخوان‌ها و بافت نرم حفظ‌شده
اندازه‌ی هر دو فسیل تقریبا یکی است، دندان‌های آن‌ها به استخوان فک متصل شده و دارای حفره‌های چشمی مارمولک‌مانند با اندازه و شکل مشابه هستند. علاوه بر این، فسیلی که به‌تازگی کشف شده است، دارای فلس‌های قابل مشاهده و جمجمه‌ی کامل همراه با استخوان فلسی شبیه چوب هاکی است که در همه‌ی خزندگان فلس‌دار وجود دارد.
دو فسیل کوچک از یک گونه نیستند؛ اما سی‌تی‌اسکن نشان می‌دهد به جنس یکسانی از مارمولک‌ها تعلق دارند که حدود ۱۰۰ میلیون سال پیش در آن منطقه زندگی می‌کردند؛ بنابراین، گونه‌ی جدید Oculudentavis naga نام گرفته است. خوان دیگو دازا، خزنده‌شناس دانشگاه ایالتی سام هیستون، می‌گوید: «این جانوری واقعا عجیب است و شبیه مارمولک‌های دیگری که امروز داریم، نیست. فکر می‌کنیم نماینده‌ی گروهی از پولَک‌داران است که در مورد آن‌ها نمی‌دانستیم.»
علاوه بر این واقعیت که پوزه‌ی موجود در جمجمه‌ی Oculudentavis کمی له شده بود، ویژگی‌های غیر عادی هر دوی این مارمولک‌ها علت احتمالی این مسئله است که چرا طبقه‌بندی آن دشوار بوده.
بازسازی شکل اولیه این فسیل‌ها کار سختی بود؛ اما درنهایت نشان داد که پوزه O. khaungraae هنگام فسیل شدن له شده است. پژوهشگران می‌گویند بدون فشرده‌سازی، بیشتر شبیه پوزه بلند دیگر فسیل‌های مارمولک دیگر یعنی O. naga خواهد بود و نه منقار. سوزان ایوانز که در کالج دانشگاهی لندن به مطالعه‌ی دیرین‌شناسی و ریخت‌شناسی مهره‌داران مشغول است، می‌گوید:
با وجود جمجمه‌ی گنبدی‌شکل و پوزه بلند و باریک، نمونه خصوصیات فیزیکی قابل توجهی نشان نمی‌دهد که بتوان از آن برای ایجاد ارتباط نزدیک با پرندگان استفاده کرد و تمام ویژگی‌های آن نشان می‌دهد یک مارمولک است.
نمونه‌ی O. naga چنان به‌خوبی حفظ شده است که دانشمندان توانستند نمونه‌هایی از ساختارهای بافت نرم بالای پوزه و زیر چانه‌ی آن به دست آورند. به نظر می‌رسید این ساختار، لایه‌های نرمی از پوست باشد که خزنده ممکن است هنگام خودنمایی آن‌ها را باد می‌کرده؛ این رفتار در میان مارمولک‌ها رایج است.
پژوهشگران هنوز مطمئن نیستند Oculudentavis دقیقا در کجای خانواده‌ی مارمولک‌ها قرار می‌گیرد؛ اما حداقل به موقعیت درست آن نزدیک شده‌اند.
این مطالعه در مجله‌ی Current Biology منتشر شد.