مرموزترین رصدخانه خورشیدی قاره امریکا را چه کسانی ساخته‌اند؟
وقتی صحبت از کشور پرو می‌شود شاید از نقطه نظر تاریخی نخستین چیزی که به ذهن اغلب افراد می‌آید، تمدن اینکاها باشد. اما این مقاله درمورد تمدن اینکاها نیست. درواقع مدت‌ها قبل از آن که اینکاها در سرزمینی که امروزه به‌عنوان کشور پرو روی نقشه‌ها می‌شناسیم به قدرت برسند و آئین و مناسک مختص خودشان در پرستش خدای خورشید و گرامی داشتن آن را گسترش دهند، یک تمدن کمترشناخته‌شده‌ی انسانی در حال ساخت اولین رصدخانه نجومی شناخته شده در قاره آمریکا بودند.
اگرچه خرابه‌های باستانی یادشده که به نام چانکیلو شناخته می‌شوند، به قدمت مکان‌هایی مانند استون هنج نیستند، از نگاهی دیگر، نمادی از نبوغ خلاقانه‌ی نوع بشر محسوب می‌شوند. چانکیلو دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی هستند که در هیچ کجای دنیا دیده نمی‌شوند.
این سایت باستانی که در صحرای ساحلی پرو واقع شده است، دارای ردیفی از ۱۳ برج سنگی است. برج‌های سنگی با همدیگر و در یک راستا، افق تپه‌ای را از شمال تا جنوب همانند ردیفی منظم و دندانه‌دار ترسیم می‌کنند.
سیزده برج
جدای از این بنای قابل توجه و درخور که به سیزده برج معروف است، بازمانده‌های رصدخانه دربردارنده‌ی یک مجموعه‌ی سه‌دیواره‌ی بالای تپه به نام معبد برج‌وبارودار و دو مجموعه‌ی ساختمانی به نام رصدخانه و مرکز حکومتی است.
ساخت این مکان بیش از ۲۳۰۰ سال پیش به پایان رسید. این بناها بعدتر در قرن اول بعد از میلاد به حال خود رها شدند و از آن زمان به بعد برای قرن‌ها برای مسافران و بینندگان به‌عنوان پرسشی رازآلود و معماگونه باقی ماند.
فضای کنجکاوی‌برانگیز و ابهام‌آلودی که از آن صحبت کردیم، تا اوایل هزاره‌ی سوم کماکان وجود داشت. در ابتدای همین قرن ۲۱ بود که برخی حفاری‌ها و کاوش‌های رسمی برای بررسی بیشتر این سازه‌ها آغاز شد و باستان‌شناسان برای نخستین بار پس از ۲۰۰۰ سال، به یک بینش کلی پیرامون این مکان و ماهیت آن رسیدند.
سازه‌های سنگی بالای تپه که تقریباً ۳۰۰ متر امتداد دارند، دربرابر چشم‌انداز بیابانی و در روز روشن، چندان جلب توجه نمی‌کنند. اما در هنگام سپیده‌دم و غروب اوضاع به‌گونه‌ای دیگر تغییر می‌کند و ارزش این سازه‌ها به چشم می‌آید.
با طلوع خورشید از شرق، یک گوی نوری در جایی در امتداد خط‌الرأس یا ناوک برج‌ها ظاهر می‌شود. احتمالاً می‌دانید که با سپری شدن هر روز از ابتدای سال، موقعیت طلوع خورشید نیز تغییر می‌کند. به‌همین‌دلیل، نور از دندانه‌های موجود در بین برج‌ها عبور می‌کند.
برای مثال، در انقلاب تابستانی، طلوع خورشید در منتهای راست نخستین برج از سمت راست ظاهر می‌شود. این در حالی است که در انقلاب زمستانی، طلوع خورشید در سمت چپ از نخستین برج از سمت چپ خود را نشان خواهد داد.
نحوه‌ی استقرار برج‌های چانکیلو به‌اندازه‌ای دقیق است که وقتی ناظر در نقطه‌ای خاص زیر خط الرأس می‌ایستد، می‌تواند زمان سال را طی دو یا سه روز و فقط براساس موقعیت طلوع یا غروب خورشید از آن برج‌ها شناسایی کند. نقطه‌ی رصد مشرف به خط الراس از غروب خورشید استفاده می‌کند. این نقطه درواقع شالوده‌ی ساختار رصدخانه است. در نقطه‌ای که تصور می‌شود نقطه‌ی متناظر شرقی باشد و تنها طرح سنگی ناقصی در قواره‌ی یک اتاق از آن باقی مانده و در یک مکان متقارن هم قرار داشته و از طلوع خورشید استفاده می‌کرده است.
برای مثال، اعتدال پاییزی یا اعتدال سپتامبر زمانی تعریف می‌شود که خورشید بین برج ششم و هفتم [اشاره به ماه‌های ششم و هفتم خورشیدی] غروب کند، همان‌طورکه در تصویر زیر نشان داده شده است.
تمدن باستانی سازنده‌ی این رصدخانه‌ی خورشیدی ناشناخته مانده؛ اما می‌توان با قطعیت تصریح کرد که آن‌ها یکی از قدیمی‌ترین فرهنگ‌های زیست‌کننده در قاره‌ی آمریکا بوده‌اند. در واقع، این فرهنگ بیش از هزار سال قبل‌تر از فرهنگ اینکاها که اتفاقا درزمینه‌ی نجوم نیز سرآمد بوده‌اند، در قاره‌ی آمریکا حضور داشته است.
ازآنجاکه ویرانه های چانکیلو منسوب به این تمدن در صحرای ساحلی بین رودخانه کاسما و رودخانه سچین قرار دارند، سازندگان اصلی اکنون به‌عنوان فرهنگ کاسما-سچین شناخته می‌شوند.
این تمدن هم مانند اینکاها، احتمالاً خورشید را به‌عنوان نوعی خدا می‌پنداشته‌اند. پلکان‌های منتهی به هر برج به‌طور آشکار و مبرهنی نشان می‌دهند که زمانی از این مکان برای مراسم مذهبی استفاده می‌شده است.
براساس کاوش‌های باستان‌شناسی، رصدخانه احتمالاً بین ۵۰۰ تا ۲۰۰ سال قبل از میلاد ساخته شده است. در ادامه و بنا به دلایلی این سایت متروکه شده و برج ها از بین رفته‌اند. باستان‌شناسان بر این باورند که سازه‌ها در دوران اوج خودشان به رنگ زرد، اخرایی یا سفید گچ‌کاری شده و با گرافیتی (نقاشی‌های دیواری) یا اثر انگشت نقاشی شده‌اند.
بااین‌حال، حتی زمانی که تزئینات سازه از بین رفته و درواقع جزئیات آن سازه‌ی اولیه از هم پاشیده است، بقایای این برج‌های سنگی همچنان با وفاداری روزهای سال را ثبت می‌کنند. اکنون تلاش‌هایی از سوی گروه‌های حفاظتی برای حفظ دقت تقویم باستانی در حال انجام است.
در سال ۲۰۲۱ میلادی، مجموعه باستان‌شناسی چانکیلو به‌دلیل مهارت و بینش برجسته‌ی به‌کاررفته در ساخت و طراحی آن و ارائه‌ی دیدگاهی خاص نسبت به جهان‌بینی جوامع باستانی، به‌طور رسمی به فهرست میراث جهانی یونسکو پیوست. در توضیح یونسکو آمده است:
برخلاف هم‌ترازی‌های معماری روی یک هدف نجومی که در بسیاری از مکان‌های باستانی در سراسر جهان یافت می‌شود، خط این برج‌ها کل قوس‌های طلوع و غروب خورشیدی سالانه را پوشش می‌دهند و این دو به ترتیب از دو نقطه‌ی مشاهده‌ی متمایز رؤیت می‌شوند و یکی از آن دو نقطه هنوز هم به‌وضوح در سازه قابل مشاهده است.بنابراین رصدخانه خورشیدی در چانکیلو گواهی بر اوج تکامل تاریخی طولانی اقدامات نجومی در دره‌ی کاسما است.
در نهایت در صورت علاقه‌ی بیشتر به این سایت باستانی، می‌توانید جزئیات بیشتری درباره رصدخانه‌ی چانکیلو را در پورتال میراث نجومی پیدا کنید.