چگونه باستان‌شناسی با فناوری پیشرفته اسرار هنر دنیای کهن را فاش می‌کند؟

با اصلاح روش‌های بشر در مسیر جست‌وجو به‌دنبال گذشته و رازهای آن و به‌لطف فناوری‌های جدید، جزئیات پنهان بیشتری از گذشتگان کهن ما در گوشه‌وکنار کره‌ی خاکی آشکار می‌شود. تحسین‌برانگیزترین نمونه از میان تلاش‌های دانشمندان در این زمینه، بازسازی مسیر تکامل بشر از زمان آغاز منشأ آفریقایی ما درحدود ۳۰۰ هزار سال پیش با اتکا به تجزیه‌و‌تحلیل DNA زنده و فسیلی ما است: پرسه‌زدن در دنیایی مملو از اشباح جمعیت‌های آفریقایی و اوراسیایی در گذشته‌های دوردست! چنین رؤیایی تنها ازطریق توانایی علم در رسیدن به دنیای ریزمولکول‌های زیستی و مطالعه‌ی مولکول‌ها زیستی رنگ واقعیت به خود گرفته است.

اکنون، تجزیه‌و‌تحلیل دیجیتالی سطوح سنگی این بار از رازهایی مربوط به تقریباً ۲۰۰۰ سال پیش در آمریکای‌شمالی پرده برداشته است؛ پدیده‌ای که پیش‌از‌این برای دانشمندان همانند ظاهرشدن ناگهانی و رازآلود شماری از اشباح یا موجودات ناشناخته مرموز مانده بود. پروفسور جان سیمک از دانشگاه تنسی و همکارانش در مجله‌ی Antiquity، تصاویری از گلیف‌ها یا نگاره‌های بزرگ حک‌شده در سطح گلی سقف پایینی غاری در آلاباما را منتشر کرده‌اند. این نقوش که اشکالی از انسان و حیوانات را در خود دارند، در زمره‌ی بزرگ‌ترین تصاویر غاری شناخته‌شده در آمریکای‌شمالی قرار می‌گیردند و ممکن است نشان‌دهنده‌ی مفاهیم و جلوه‌هایی از دنیای کهن باشند.

تصویر اولی که در زیر مشاهده می‌کنید، مربوط به نقاشی یک مار زنگی پشت‌الماسی است؛ حیوانی مقدس برای مردم بومی جنوب‌شرقی ایالات متحده‌ی کنونی که تقریباً ۳ متر طول دارد. تصویر بعدی شکل انسانی به طول کمی بیش از ۱۸۰ سانتی‌متر را نشان می‌دهد.

شکل مار با سر گرد و نشانه‌های بدن الماسی‌شکل. جالب است که پایه‌ی گلیف حکاکی‌شده به شکافی طبیعی در سنگ آهک سقف (طول ۳/۳ متر) پیوند می‌خورد.

برپایه‌ی قدمت‌یابی و تاریخ‌گذاری یافته‌ها، مردم دنیای باستان مشعلی را در غار (مشعل شعله‌ور از بامبوی آمریکایی) برافروخته‌ و آن را به‌نحوی روی دیواره‌ی غار نصب کرده‌اند. محل قرارگیری مشغل در غار اثری از خود طی زمان برجای گذاشت؛ اثری که محققان توانستند با بهره‌بردن از قابلیت‌های کربن پرتوزا یا رادیوکربن قدمت آن را تخمین بزنند. طبق برآورد آن‌ها، قدمت این اثر و مشعل در بازه‌ی تقریبی میان سال‌های ۱۳۳ تا ۴۳۳ پس از میلاد تعیین شد. این تخمین با قدمت قطعات سفالی که هنرمندان باستانی در همین غار از خود بر جای گذاشته بودند، مطابقت داشت.

تکنیک یادشده این امکان را برای تیم پروفسور سیمک فراهم کرد که کف غار را تا ۴ متر پایین بیاورند (البته طبعاً در دنیای دیجیتال)؛ یعنی به‌اندازه‌ای که نقوش کامل برای اولین‌بار درمعرض دید گروه پژوهشی قرار گیرند.

هنرها یا آثار نقش‌بسته روی سنگ تقریباً در همه‌ی قاره‌ها یافت می‌شود و قدیمی‌ترین آن‌ها حداقل ۶۴ هزار سال قدمت دارد. این احتمال وجود دارد که ما تنها درصد کمی از هنرهای سنگی خلق‌شده در دوران‌های دوردست کهن را شناخته باشیم. رنگ‌دانه‌ها می‌توانند کدر و به‌تدریج طی زمان ناپدید شوند. افزون‌براین، حکاکی‌های نازک روی سنگ‌ها می‌توانند طی زمان از بین بروند و دیواره‌های غارها هم می‌توانند به‌دلایل مختلف فرو بریزند یا به‌واسطه‌ی پوسته‌های رسوبات، کربناته یا پوشیده از گل‌ولای شوند.

درنتیجه، حتی با فرض اینکه هنرهای سنگی بیشتری تا زمان حال دوام آورده باشند، بازهم این احتمال کاملاً وجود دارد که با اتکا به روش‌های کلاسیک، هرگز نتوانیم آن‌ها را به‌طور مستقیم ببینیم؛ مگر اینکه روی تحقیق و فناوری‌های نوین و متکی بر صنعت دیجیتال سرمایه‌گذاری کنیم.

اثر سنگی در منطقه‌ی تاریک غارها و در جایی فراتر از محل تابش نور طبیعی بر دهانه‌ی غارها در سال ۱۹۷۹ در آمریکای‌شمالی کشف شد؛ درست بیش از یک قرن پس از کشف آثار مشابه آن در اروپا (در آلتامیرا در شمال اسپانیا). حدود ۵۰۰ غار اروپایی دربردارنده‌ی هنرهای سنگی مربوط به دوران پلیستوسن و مربوط به زمانی بین ۲/۶ میلیون تا ۱۱٬۷۰۰ سال پیش هستند.

مثال حیاتی برای تحقیقات خودمان [از قول ژو آدتونجای، نگارنده‌ی مقاله‌ی اصلی] تنها ازطریق دست‌کاری دیجیتالی تصاویر گرفته‌شده از آن آثار آشکار شد. در تصویر زیر، یک استنسیل یا گرده‌برداری دستی در غار مالتراویزو (استرمادورا واقع در غرب اسپانیا) دیده می‌شود. تاریخ دقیق مربوط به خلق این اثر سنگی در حین جست‌وجوی غار برای یافتن نمونه‌های مناسب، در وهله‌ی نخست مشخص نشد.

عکس دیجیتالی از گرده‌برداری دست (GS3B) در غار مالتراویزو، بدون تقویت یا تغییر تصویر.

استنسیل یادشده با رسوبات کربنات کلسیم پوشیده شده بود. محققان از آن منطقه عکس گرفتند و درادامه به‌منظور نمایش واضح و آشکار گرده‌برداری باستانی، از نرم‌افزار بهبود تصویر دیجیتال استفاده کردند. این استنسیل سنگی ۶۴ هزار ساله در حالی روی صفحه‌ی کامپیوتر پدیدار می‌شد که محققان مختلف در مدت ۷۰ سال مطالعه‌ی فشرده‌ی محلی در غار به روش‌های متداول، موفق نشده بودند آن را کشف و آشکار کنند.

تصویر دوم عکس دیجیتال GS3B پس از بهبود تصویر با استفاده از نرم‌افزار DStretch. گرده‌برداری یا استنسیل دست به‌وضوح مشاهده‌کردنی است (وسط سمت راست).

مشهور است که حکاکی‌های نوری (تکنیک بسیار رایج در عصر پلیستوسن) به‌سختی دیده می‌شوند. ممکن است بخش‌هایی از آن‌ها با استفاده از نور تابیده‌شده از زاویه‌ی مایل روشن شوند که از آن به‌عنوان نور پراکنده یاد می‌کنند. بااین‌حال با تکنیکی به نام تصویربرداری تبدیل بازتاب (RTI) که شبیه به فتوگرامتری است، این قابلیت فراهم می‌شود که مدل‌های سه‌بعدی را از هر زاویه‌ای آشکار کنند.

این مدل‌های دیجیتالی می‌توانند تصاویر بسیار کامل‌تر و پیچیده‌تری از آثار کهن نشان دهند. نشان‌دادن این موضوع در چند عکس آسان نیست؛ اما شاید دو عکس زیر از یک گاومیش کوهان‌دار حکاکی‌شده در غاری در ال‌کاستیلو در شمال اسپانیا تا حدی تصویری کلی در ذهنتان ایجاد کند.

عکس دیجیتالی از سر یک گاومیش کوهان‌دار حکاکی‌شده از غار ال‌کاستیلو اسپانیا.

تصویر RTI از سر همان گاومیش کوهان‌دار.

شاید برایتان عجیب باشد که جست‌وجوهای باستان‌شناسی آینده برای بررسی بهتر هنرهای سنگی احتمالاً از پیشرفت‌های به‌دست‌آمده‌ی اخیر درزمینه‌ی امنیت فرودگاه‌ها بهره خواهند برد. اسکنرهای مخصوص کل بدن افراد از نور فرکانس مادون‌قرمز بسیار قوی استفاده می‌کنند؛ نوری که به‌طور ایمن به لباس‌ها نفوذ می‌کند و می‌تواند سلاح‌های مخفی یا کالاهای قاچاق را آشکار کند.

از تکنیک‌های مشابهی برای «دیدن» لایه‌های گچی دیوارهای ماقبل تاریخ تا رسیدن به نقاشی‌های زیر آن استفاده شده است. چه کسی می‌داند هنگامی که این اسکنرها به‌اندازه‌ی کافی کوچک و ارزان شوند و امکان ورود به غارها و سایت‌های باستان‌شناسی را داشته‌ باشند، چه رازهای مگوی دیگری از مردمان کهن روزگاران بسیار دوردست در غارهای مختلف زمین آشکار خواهد شد.