اگر زنبور ما را نیش بزند، واقعاً می‌میرد؟

برخی از زنبورها اگر شما را نیش بزنند، می‌میرند؛ ولی برخی دیگر این‌طور نیستند. همه‌ی گونه‌های زنبور قدرت نیش‌زدن ندارند. الیسون ری، دانشجوی دکتری علوم زیستی در دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا در ایمیلی به لایوساینس گفت:

تقریباً ۲۰ هزار گونه زنبور در سراسر جهان وجود دارد و همه‌ی آن‌ها نیش نمی‌زنند. گروهی از زنبورها به نام زنبورهای بدون نیش (تبار ملیپونینی) و نیز زنبورهای کاونده هستند که نیش دارند؛ اما نیش آن‌ها به‌قدری کوچک است که عملاً بی‌اثر است.

زنبورعسل در حال جمع‌آوری گرده از گیاه شبدر سفید

بیش از ۵۰۰ گونه زنبور بدون نیش وجود دارد که عمدتاً در مناطق استوایی یافت می‌شوند. نیکلاس نیگر، زیست‌شناس مولکولی در دانشگاه ایالتی واشنگتن، بیش از دو دهه مشغول مطالعه‌ی زنبورها بوده است. وی گفت زنبورها به‌جای نیش‌زدن، گاز می‌گیرند و برای دفع مهاجمان اغلب ورودی‌های پیچیده‌ای در مدخل لانه خود می‌سازند.

حال درباره‌ی زنبورهایی که نیش می‌زنند، چطور؟ چه چیزی موجب می‌شود برخی از زنبورها پس از نشان‌دادن سلاح دفاعی‌شان زنده بمانند و برخی دیگر از بین بروند؟ ری گفت:

زنبورهای عسل اغلب درنتیجه نیش‌زدن (انسان یا پستانداران دیگر) می‌میرند. این امر ناشی از آناتومی نیش آن‌ها است. نیش آن‌ها خارهایی دارد که درون پوست گیر و به نیش کمک می‌کند تا در جای خود باقی بماند و به پمپاژ زهر درون بدن قربانی ادامه دهد.

تصویر نزدیکی از زنبورعسل (Apis mellifera) که پوشیده از گرده است.

به‌گفته‌ی نیگر، زنبورهای عسل که حدود دَه گونه از آن‌ها وجود دارد، معمولاً درنتیجه نیش‌زدن حشرات دیگر یا عنکبوت‌ها نمی‌میرند. دلیل این امر آن است که نیش به‌طور‌کلی می‌تواند اسکلت بیرونی نسبتاً نازک حشره را سوراخ کند و بدون اینکه آسیبی ببیند، از آن خارج شود. این موضوع درباره‌ی زنبور سرخ غول‌آسای آسیایی (Vespa mandarinia) معروف به «زنبور قاتل» صدق نمی‌کند. پوست خارجی ضخیم زنبور سرخ غول‌آسای آسیایی از آن‌ دربرابر نیش زنبور عسل ژاپنی (Apis cerana japonica) محافظت می‌کند. درعوض، زنبورهای عسل ژاپنی دور زنبور سرخ غول‌آسای آسیایی ازدحام می‌کنند تا با گرمای تولیدشده براثر بال‌زدن، مهاجم را از بین ببرند.

پوست انسان بسیار ضخیم‌تر از اسکلت بیرونی بیشتر حشرات است؛ یعنی نیش زنبور درون آن گیر می‌کند. ری توضیح داد:

زمانی که زنبور پس از نیش‌زدن به فرد به پرواز درمی‌آید، نیش او درون پوست قربانی باقی می‌ماند و روده‌های زنبور همراه آن بیرون کشیده می‌شود. زنبور که اکنون سوراخی در شکمش ایجاد شده، ممکن است چند ساعت پس از نیش‌زدن زنده بماند؛ اما درنهایت به‌دلیل از‌دست‌دادن مایعات و نارسایی اندام‌های درونی از پا درمی‌آید.

نیگر پژوهشی انجام داد تا تأیید کند زنبورهای عسل نمی‌توانند پس از نیش‌زدن به هدفی شبیه انسان زنده بمانند. او گفت:

بیش از ۲۰۰ زنبور که هدف را نیش زده بودند، علامت‌گذاری کردم و آن‌ها را به کندو برگرداندم و هرگز شاهد زنده‌ماندن یک زنبور در صبح روز بعد نبودم. این کار واقعاً مرگ‌بار است.

زنبورهای دیگر پس از نیش‌زدن انسان می‌توانند زنده بمانند؛ زیرا نیش آن‌ها با نیش زنبورهای عسل فرق دارد. به‌گفته‌ی ری، زنبورهای گرده (Bumblebee) نیش صافی دارند و بدون اینکه بمیرند، می‌توانند چند بار نیش بزنند. سایر حشرات نیش‌زننده دارای توانایی پرواز مانند زنبورهای سرخ و زنبورهای بی‌عسل هم نیش نسبتاً صافی دارند که به آن‌ها کمک می‌کند بدون اینکه بمیرند، چندین بار به هدف حمله کنند.

با درنظرگرفتن این مسئله که زنبورهای عسل پس از نیش‌زدن می‌میرند، چه چیزی آن‌ها را تشویق به حمله می‌کند؟ آیا آن‌ها به‌طور طبیعی موجوداتی تهاجمی هستند یا درباره‌ی آن‌ها دچار سوء‌تفاهم شده‌ایم؟ نیگر گفت:

زنبورهای عسل مانند بیشتر زنبورها وقتی از کندوی خود دور هستند و چیزی برای محافظت ندارند، ترسو هستند. از دو راه می‌توانید زنبور را مجبور کنید که شما را نیش بزند: ۱. با گرفتن و فشردن او را تحریک کنید تا چاره دیگری نداشته باشد؛ ۲. به لانه‌ی او خیلی نزدیک شوید.

درعوض، شهرت بد زنبورهای عسل به‌عنوان حشره‌ای جنگجو تا حدودی ناشی از حشره بالدار نیش‌زننده دیگری است. نیگر خاطرنشان کرد:

تعداد زیادی از نیش حشرات که مقصر آن‌ها زنبورها شناخته می‌شود، درواقع، به‌وسیله‌ی زنبورهای بی‌عسل (Wasp) صورت می‌گیرد که درمقایسه‌با زنبورهای عسل بسیار جسورتر و تهاجمی‌تر هستند.

زنبورداران برای محافظت از خود دربرابر نیش زنبور لباس و کلاه مخصوص می‌پوشند.

گفتنی است که همه‌ی اعضای گونه‌ی زنبوری که نیش می‌زند، توانایی نیش‌زدن ندارند. ری افزود:

هر زنبوری که نیش می‌زند، ماده است؛ زیرا نیش لوله‌ی تخم‌ریزی است که تغییر پیدا کرده. تخم‌ریز ارگان لوله‌مانندی است که حشره‌ی ماده ازطریق آن تخم‌های خود را تخلیه می‌کند.

تعداد زنبورهای ماده معمولاً خیلی بیشتر از همتایان نر آن‌ها است. براساس مطالعه‌ای که سال ۲۰۱۹ در مجله‌ی PLOS One منتشر شد، در جمعیت متوسط زنبور نسبت ماده به نر حدود ۵ به ۱ است. زنبورهای ماده از این موضوع راضی هستند که به‌عنوان یک گروه در زمان نیاز مبارزه کنند.

او این کار را با انتشار فرومون هشداری انجام می‌دهد که خواهرانش آن را به‌عنوان نشانه‌ای برای دفاع از کلنی درک می‌کنند. این فرومون در زنبورهای عسل شامل مولکولی است که بوی موز رسیده تولید می‌کند (ایزوآمیل استات)؛ بنابراین، یک کلنی زنبور عسل برآشفته ممکن است بوی موز بدهد.

با‌‌‌توجه‌‌‌به سرنوشت شومی که درانتظار زنبورعسل پس از نیش‌زدن انسان یا دیگر پستانداران دارای پوست است، آیا ممکن است زنبور از نتیجه‌ی این کارش آگاه باشد؟ آیا آن‌ها از این واقعیت آگاه هستند که وقتی نیششان پوست موجود مهاجم را سوراخ کرد، خواهند مُرد؟ نیگر گفت:

فکر نمی‌کنم زنبورهای عسل بدانند که با نیش‌زدن می‌میرند؛ اما در شرایط مناسب به‌شدت تمایل دارند جانشان را فدای دفاع از کلنی کنند. در‌زمینه‌ی محافظت از کلنی یا اطمینان از انتقال ژن‌ها به نسل بعد، غرایزی که این رفتارها را هدایت می‌کند، به‌وضوح قوی‌تر از نگرانی‌ای است که زنبورها ممکن است برای خودشان داشته باشند.

ایریدیل و ری نیز با این موضوع موافق‌اند. ری گفت: «مشخص نیست که آیا زنبورها از پیامدهای شخصی رفتار نیش‌زدنشان آگاه هستند یا خیر.» ایریدیل می‌گوید:

بعید است زنبورها از پیامد نیش‌زدن انسان آگاه باشند. فکر می‌کنم آگاهی از مرگ، باری باشد که فقط موجوداتی مانند نخستی‌ها بتوانند آن را تجربه کنند. بااین‌حال اگر زنبورها آگاه باشند، فکر می‌‌کنم آن‌ها با میل خود و به‌نفع کلنی خود را قربانی می‌کنند.