باستان‌شناسان ادعا می‌کنند خط ایلامی را رمزگشایی کرده‌اند

باستان‌شناسان فرانسوی در اوایل سال ۱۹۰۳ اولین‌بار در میان ویرانه‌های شهر باستانی شوش در استان خوزستان امروزی به کتیبه‌های باستانی خط ایلامی برخوردند. این اشکال هندسی عمدتاً متشکل از لوزی‌ و مربع به‌همراه نقطه‌‌ها و خط‌‌های تیره بودند. باستان‌شناسان در همان زمان به‌سرعت دریافتند این نظام نوشتاری یکی از چهار خط قدیمی تاریخ در‌کنار خط میخی بین‌النهرین و هیروگلیف‌های مصری و خط سندی است. تمدن ایلامی این نظام نوشتاری را در عصر برنز در اواخر هزاره‌ی سوم و اوایل هزاره‌ی دوم ق‌م به‌کار می‌برد.

بااین‌حال، محققان از زمان کشف نمی‌دانستند این اشکال را چگونه بخوانند یا منظور آن‌ها را بفهمند. از این بین، تا‌به‌حال تنها چند علامت به‌وضوع رمزگشایی شده‌اند. اکنون به‌نقل از دویچه‌وله، فرانسوا دوسه، باستان‌شناس فرانسوی و تیمش معتقدند که تا حدی این خط باستانی را رمزگشایی کرده‌اند. آن‌ها از ۸ جام نقره‌ای برای مبنای رمزگشایی خود بهره برده‌اند. روی این جام‌ها بسیاری از نویسه‌های (کاراکترها) خط سطری ایلامی حّکاکی شده بود.

دوسه، استاد دانشگاه تهران و محقق مرکز تحقیقاتی آرشه‌اورینت در لیون، گفته است که این جام‌ها تا مدت‌ها دراختیار مجموعه‌دار خصوصی بودند و اخیراً دراختیار محققان قرار گرفتند. یکی از روش‌های رایج برای رمزگشایی نویسه‌های ناشناخته مطابقت‌دادن متون شبیه به‌هم در نظام‌های نوشتاری مختلف است. برای مثال، تصور کنید متنی به زبان آلمانی دارید که پایين آن ترجمه‌ی چینی نوشته شده است.

کتیبه‌های سنگی با نوشته‌هایی به خط ایلامی باستان از موزه‌ی لوور فرانسه

در نسخه‌ی آلمانی، بارهاوبارها از شاه‌کارل نام برده شده است. اکنون باید نویسه‌های زبان چینی را پیدا کنید که درست در همان محل تکرار شده‌اند. با این روش، می‌توانید به نویسه‌های صحیح عبارت شاه‌کارل در زبان چینی برسید.

اکنون دوسه و همکارانش از همین روش برای خواندن کتیبه‌های روی جام‌های نقره‌ای استفاده کرده‌اند. روی این جام‌ها، کتیبه‌هایی از پادشاهان و فرمانرویان به یک زبان (ایلامی)، اما با دو خط حکاکی شده است. یکی از این خط‌ها میخی بین‌النهرین است که قبلاً رمزگشایی شده؛ اما خط دوم ایلامی است که محققان چیزی از آن نمی‌دانستند.

دوسه شگفتی مطالعه‌ی اخیر را ماهیت نظام نوشتاری ایلامی باستان می‌داند. او می‌گوید که محققان قبلاً فرض را بر این اساس گذاشته بودند که خط سطری ایلامی تلفیقی از آوانگاری و واژه‌نگاشت باشد؛ اما این‌طور نبود. نویسه‌های آواشناسی حروف و هجاهای مجزا و نشانگر صدایی گفتاری هستند؛ ولی نویسه‌های واژه‌نگاست نمایانگر کلمه‌ای کامل هستند؛ درست مانند علامت عددی ۱ که به‌معنای یک است.

دوسه در‌ادامه افزود که در‌پایان تحلیل‌هایش به این نتیجه رسیده که خط ایلامی خطی کاملاً آوانگارانه است. از‌این‌رو، خط ایلامی باستان قدیمی‌ترین خط آوانگارانه‌ی تاریخ نیز به‌شمار می‌رود و اساسا دیدگاه باستان‌شناسان درباره‌ی تکامل نوشتار را نیز کاملاً دگرگون می‌کند.

محققان از جام‌های نقره‌ای شبیه به این برای رمزگشایی خط ایلامی استفاده کردند.

بااین‌حال در محافل باستان‌شناسی، همچنان تحقیقات دوسه پذیرفته‌ نشده‌اند. مایکل میدر، زبان‌شناس دانشگاه بِرن و مدیر مؤسسه‌ی آلیس بکر سوئیس و فعال در حوزه‌ی رمزگشایی زبان‌های باستانی‌، همچنان تردیدهای زیادی به یافته‌های دوسه دارد. این محقق برجسته‌ی حوزه زبان‌شناسی می‌گوید تا زمانی‌که دوسه و همکارانش شواهد کاملاً روشنی ارائه نداده باشند، خط ایلامی رمزگشایی‌نشده باقی خواهد ماند.

میدر می‌گوید که تا‌به‌حال فقط تلفظ ۱۵ نویسه مشخص و برای ۱۹ نویسه‌ی دیگر فرض‌های بسیاری ارائه شده است. وی می‌افزاید ممکن است دوسه توانسته باشد نویسه‌های بیشتری را به فهرست قبلی افزوده باشد؛ اما تا وقتی مفهوم و تلفظ تمامی نویسه‌ها دانسته نشوند، خط نیز به‌طور‌قطع رمزگشایی‌نشده خواهد ماند.

میدر درباره‌ی اظهارات دوسه درزمینه‌ی نظام نوشتاری کاملاً آوانگارانه‌ی ایلامی نیز تردیدهای زیادی دارد. او بیان می‌کند: «تحلیل‌های ریاضی حاکی از آن است که خط نوشتاری ایلامی، تنها از ۷۰ درصد نویسه‌های آوایی تشکیل شده و باقی آن نیز واژه‌نگاشت است.»

حال، اینکه دوسه و همکارانش واقعاً توانسته‌اند خط ایلامی باستان را رمزگشایی کنند، همچنان در هاله‌ای از ابهام است. بااین‌حال، در ماه اکتبر (مهر) کنفرانسی در کشور نروژ برگزار می‌شود و در آن، گروهی از زبان‌شناسان و متخصصان برجسته‌ی خط‌های باستانی درباره‌ی تحقیق دوسه و همکارانش بحث و تبادل‌نظر خواهند کرد. بنابراین، باید تا آن زمان منتظر رأی سایر محققان ماند.