انسان چه زمانی برای نخستین بار موفق به پخت غذا با آتش شد؟

چه چیزی انسان را از سایر حیوانات متمایز می‌کند؟ این پرسش همواره جذاب بوده است. برخی دانشمندان بر این باورند که کلید تفاوت میان انسان و سایر حیوانات در کنترل دقیق یک نیروی زمینی نهفته است: آتش.

ریچارد دبلیو رانگهام نخستی‌شناس بریتانیایی از طرفداران بزرگ فرضیه‌ای موسوم به «فرضیه آشپزی» است. امروزه در هیچ جای کره‌ی خاکی، جمعیت انسانی شناخته‌شده‌ای وجود ندارد که بدون پخت‌وپز زندگی کنند. همین امر نشان می‌دهد که امکان پختن غذا یک مهارت قدرتمند و ضروری برای نوع بشر است.

برپایه‌ی استدلال رانگهام و هم‌فکرانش، تغییر یا گذر تکاملی بشر از مصرف غذاهای خام به غذای پخته‌شده، همان «لحظه‌ی دگرگون‌کننده» خاصی بوده که توانسته شکم انسان‌های اولیه را سیر کند و امکان و زمینه‌ی رشد را برای مغز آن‌ها فراهم کرده و در ادامه، سرده‌ی ما و سرانجام گونه‌ی خاص ما را به وجود آورد.

در یک سایت باستان‌شناسی به نام گشر بنوت یعقوب، بقایای ماهی‌های کپورمانند باستانی نشانه‌هایی از گرم شدن را با دقتی تا ۷۸۰ هزار سال پیش نشان می‌دهد.

البته این کشف به‌عنوان قدیمی‌ترین شواهد استفاده‌ی کنترل‌شده از آتش توسط انسان‌های اولیه محسوب نمی‌شود. بااین‌حال باید آن را به‌عنوان قدیمی‌ترین شواهد از نوع خود در اوراسیا برشماریم. در همین راستا باید اشاره کنیم که در آفریقا، محل‌های باستانی مربوط به هومو ارکتوس با قدمت حداقل ۱/۵ میلیون سال قبل، حاوی زغال چوب و استخوان‌های سوخته هستند.

هرچند که اینها همگی فقط نشانه‌هایی از سوختن هستند و نه لزوما نشانه‌هایی واضح از پخت‌وپز. واقعیت این است که به دست آوردن شواهد برای مورد دوم بسیار دشوارتر است.

اساسا تا مدت‌ها پس از ورود نئاندرتال‌ها و هومو ساپین‌ها، نشانه‌ای از پخت در پرونده‌های باستان‌شناسی دیده نمی‌شود. تا همین اواخر، قدیمی‌ترین شواهد آشپزی، بقایای گرم‌شده‌ی گیاهان نشاسته‌ای بود که در کوره‌ای زیرزمینی در آفریقا یافت شد و باید توجه کنیم که قدمت آن سایت فقط به ۱۷۰ هزار سال قبل می‌رسد. این زمان تقریباً ۶۰۰ هزار سال پس از پخت ماهی توسط انسان‌های اولیه در اسرائیل کنونی در دره‌ای نزدیک دریای مرده بوده است!

ما دقیقاً نمی‌دانیم ماهی‌های مورد بحث به چه شکلی پخته شده‌اند؛ اما با توجه به نبود شواهدی مبنی بر قرار گرفتن درمعرض دمای بالا، واضح است که آن‌ها مستقیماً در آتش پخته نشده‌اند و همچنین می‌توانیم پی ببریم که به‌عنوان ضایعات یا موادی برای سوزاندن در آتش نیز پرتاب نشده‌اند. ینس ناجورکا باستان‌شناس از موزه‌ی تاریخ طبیعی لندن نیز در توضیحات خود بر همین امر تأکید می‌کند.

یافته‌ها‌ی فوق، کنترل اجداد ما بر آتش را تا اواسط دوره‌ی پلیستوسن می‌رساند؛ زمانی که جمعیت‌های هومو ارکتوس جای خود را به انسان‌های بزرگ‌مغز، مانند هومو هایدلبرگنسیس می‌دادند. ناما گورن انبار، باستان‌شناس از دانشگاه عبری اورشلیم توضیح می‌دهد:

به دست آوردن مهارت مورد نیاز برای پختن غذا نشان‌دهنده‌ی یک پیشرفت تکاملی قابل توجه است؛ زیرا توانسته ابزار اضافی برای استفاده‌ی بهینه از منابع غذایی را فراهم سازد.

حتی این امکان وجود دارد که پخت‌وپز فقط به ماهی محدود نشده و انواع مختلفی از حیوانات و گیاهان را نیز شامل شده باشد.

گشر بنوت یعقوب مکانی غنی از بقایای انسان‌های باستانی است. باستان‌شناسان در این سایت باستانی، شواهدی از ابزارهای سنگ چخماق، بازالت و سنگ آهک و همچنین میوه‌، آجیل‌، دانه‌های خوراکی و بسیاری از گونه‌های پستانداران ساکن خشکی، اعم از پستاندارهایی با جثه‌های متوسط ​​و بزرگ را شناسایی کرده‌اند.

طبیعتا گروه‌های زیست‌کننده در این دره، به شکل واضحی با این سرزمین آشنایی داشته‌اند؛ اما به‌باور محققان، درنهایت درک مناسب از زیستگاه‌های آب شیرین، به‌عنوان یک عامل کلیدی، امکان و اجازه‌ی رشد را برای این جمعیت فراهم کرده است.

این درک و شناخت درست از زیستگاه‌های آب شیرین حتی ممکن است به انسان‌ها کمک کرده باشد که قاره‌ی آفریقا را ترک و در جای دیگری زندگی کنند. هومینین‌ها با گذر از زیستگاه آب شیرینی به زیستگاه آب شیرینی دیگر، درنهایت می‌توانستند از داشتن دسترسی به منبع خوبی از آب شیرین و غذاهای غنی از مواد مغذی آسوده‌خاطر باشند.

دانشمندان برای سال‌ها استدلال کرده‌اند که خوردن ماهی‌های غنی از اسیدهای چرب امگا، روی و دیگر مواد مغذی حیاتی، عاملی بوده که به مغز انسان امکان توسعه‌ و تکامل چنین پیچیدگی‌های فراوانی را داده است.

ماهی خام احتمالاً برای انسان‌های اولیه مناسب بوده؛ ولی با راه یافتن ماهی پخته‌شده به رژیم غذایی اجداد ما، هضم غذا آسان‌تر شده و از طرفی انسان‌ها از مصرف پاتوژن‌های خطرناک در امان مانده‌اند. باید توجه داشت که مصرف ماهی پخته‌شده می‌توانسته مقادیر بیشتری از مواد مغذی را به مغز هومینین‌ها برساند.

ماهی سرخ‌شده در سایت باستانی شاید نقطه‌ی آغاز آشنایی بشر با مهارت‌های پخت غذا بوده باشد. نویسندگان پژوهش همچنین نتیجه می‌گیرند:

این مطالعه شواهدی از پخت ماهی توسط انسان‌های اولیه ارائه می‌دهد ... با تأکید بر نقش زیستگاه‌های تالابی در فراهم ساختن یک منبع غذای پایدار در تمام طول سال که نقش مهمی در گذران زندگی و همچنین پراکندگی انسان‌ها در سراسر جهان قدیم داشته است.

این مطالعه در ژورنال Nature Ecology and Evolution منتشر شده است.