قدیمی‌ترین انیمیشن جهان به دوران غارنشینی بازمی‌گردد

از فرانسه تا اندونزی و استرالیا، زندگی باستانی روی دیوارهای غارهای تاریک به تصویر کشیده شده است. به نظر می‌رسد این تصاویر اشباح بی‌حرکتی به رنگ خاکی باشند که دوران کهن را منعکس می‌کنند؛ اما در سال‌های گذشته حدس و گمان‌ها درباره‌ی متحرک بودن این چشم‌اندازها بالا رفت. به نظر می‌رسد انیمیشن ریشه در آثار هنری باستانی دارد.

به گزارش ساینس‌آلرت، در آغاز سال ۲۰۲۲، مجموعه‌ای از حکاکی‌های سنگی از جانوران عجیب با بدن‌هایی در هم‌آمیخته این شک را درباره‌ی شکل‌های آغازین انیمیشن برانگیختند. گروه باستان‌شناسان با استفاده از مدل‌های سه‌بعدی و نرم‌افزارهای واقعیت مجازی بر سر این مسئله بحث کردند که در صورت دیدن آثار سنگی از میان نور آتش، این آثار می‌توانند بازنمایی‌های متحرکی از جانوران در حال حرکت باشند.

گرچه این آثار ماقبل تاریخی فاصله‌ی زیادی با انیمیشن‌های فراواقع‌گرای کنونی دارند، الهام‌بخش میل انسان به درک، بازنمایی و بازسازی حرکت هستند. مثال دیگری قرن‌ها در خاکستر و غبار شهر سوخته، منطقه‌ای باستانی در جنوب شرق ایران دفن شده بود. پژوهشگرها در این منطقه یک جام ساده را کشف کردند که دارای طرح‌هایی به رنگ قرمز سوخته از بزی در حال پرش است. این طرح با چرخاندن جام، جان می‌گیرد و درست مانند دستگاه زوتروپ قرن نوزدهم به‌نظر می‌رسد.

بز شاخ‌دار شهر سوخته در پنج تصویر متوالی برای خوردن برگ‌های یک درخت می‌پرد. این درخت احتمالاً بازنمایی درخت زندگی آشوری است؛ اما باستان‌شناسان سال‌ها پس از حفاری جام در سال ۱۹۶۷، این مجموعه تصاویر را تشخیص دادند.

بر اساس تاریخ‌گذاری‌ها، جام گلی شهر سوخته که در حال حاضر در موزه‌ی ملی ایران نگه‌داری می‌شود، دارای قدمت تقریبی ۵۲۰۰ سال است و نمونه‌ی بارزی از کهن‌ترین انیمیشن‌های جهان به شمار می‌رود. حداقل می‌توان گفت کوزه‌‌گران پارسی در مفاهیم اولیه‌ی انیمیشن و تداوم دید، مدت‌ها قبل از مخترعان قرن نوزدهمی مهارت داشتند. لیلا هنری، انیماتور و پژوهشگر هنر ایرانی از دانشگاه گریفیث استرالیا در مجله‌ی Animation Studies 2018 می‌نویسد:

جام شهر سوخته نشان می‌دهد انسان از هزاران سال پیش تحت تأثیر حرکت جانوران بوده و برای ثبت مجموعه‌ای از تصاویر متوالی انرژی صرف کرده است.

مارک آزما، پژوهشگر پارینه‌سنگی و فیلم‌ساز در مقاله‌ای در سال ۲۰۱۵ توضیح می‌دهد که نمونه‌های زیادی از هنرمندان پارینه‌سنگی وجود دارند که به آثار هنری خود زندگی بخشیده‌اند. آن‌ها حرکت را با توالی‌های تکراری در چشم‌اندازهای بی‌نظم و گرافیکی و اغلب آشفته‌ی روایی نشان داده‌اند. برای مثال صفحه‌ی بزرگ (Grand Panneau) در غار شووه فرانسه، چشم‌انداز شکار ده متری از اسب‌ها، گاومیش‌های کوهان‌دار و شیرها را نشان می‌دهد که به دنبال طعمه روی دیوارها حرکت می‌کنند. قدمت این اثر به ۳۲ هزار سال پیش بازمی‌گردد.

در حدود ۱۲ هزار سال پیش، مردم جزیره‌ی سولاوسی اندونزی چشم‌اندازهایی وسیع را روی دیوارهای آهکی نقاشی می‌کردند. این نقاشی‌ها که موجودات ماوراء طبیعی را درحال نزاع با بوفالوها نشان می‌دهند، ظاهراً قدیمی‌ترین داستان موجود هستند.

این نمایش‌های روایی اسرارآمیز هستند؛ با این حال به نوشته‌ی لیلا هنری، جام شهر سوخته نشان‌دهنده‌ی دانش خالق آن نسبت به درک مجموعه‌ی تصاویر به عنوان یک توالی حرکتی است. این کوزه‌ی باستانی دارای فریم‌های کلیدی است که سطحی بسیار ابتدایی از اصول انیمیشن کلاسیک کنونی مثل فشرده شدن و کشیده‌شدن، پیش‌بینی و حتی زمان‌بندی و فاصله‌گذاری را دربردارد و به‌این‌ترتیب اثری به وجود آمده است که باید حاصل سال‌ها آزمون و خطا باشد.

طرح‌های حرکتی مقطع همچنین مدت‌ها پیش برای ثبت بخش‌های متحرک بدن به کار می‌رفتند. این آثار هنری مانند حکاکی‌های سنگی، شکل‌های جانوری را ظاهر می‌کنند که در نگاه اول به نظر می‌رسد دارای چند سر یا چند پا نسبت به حالت معمول هستند؛ اما به گفته‌ی آزما این طراحی‌های ماقبل تاریخی در واقع جانورانی را نشان می‌دهند که به سرعت می‌تازند، سرهای خود را بالا می‌گیرند یا دم‌هایشان را از سمتی به سمت دیگر تکان می‌دهند و مانند توالی‌های کتابچه‌های پویانمایی به نظر می‌رسند. گاهی خط کمرنگ اطراف سر یا پاها حس حرکت را القا می‌کند.

به نوشته‌ی آزما، یک گاومیش کوهان‌دار هشت‌پا در نقاشی آلاچیق شیرها (Alcove des Lions) در غار شووه، حرکت مقطع را از طریق روی هم قرار دادن تصاویر نشان می‌دهد. قدمت این اثر به دوره‌ی کهنه‌سنگی اوریناسین در حدود ۳۵ هزار سال پیش بازمی‌گردد. این توهم گرافیکی با قرار دادن نور چراغ روغنی یا مشعل در طول دیوار سنگی، کامل می‌شود.

دیسک‌های استخوانی کهن و پلاک‌های دوطرفه که دارای تصاویر مقطع حرکتی از جانوران هستند هم کشف شدند و احتمالاً برای سرگرم کردن یا ایجاد توهم بصری نمادین به کار می‌رفتند؛ اما این آثار هنری صرف‌نظر از شکل یا قدمت، روایتی را بازگو می‌کنند. صرف‌نظر از اینکه نقاشی‌های کهن غار انیمیشن باشند یا خیر، باز هم شگفت‌انگیز هستند چرا که ناظر را به جهان‌هایی پیش از دوران فعلی می‌برند و درک ما را از معنای این نقاشی‌ها برای انسان شکل می‌دهند.