پنگوئن‌ها در آزمون آینه نشانه‌هایی از خودآگاهی نشان دادند

در طول دهه‌ها، دانشمندان آینه را جلوِ حیوانات مختلف نگه داشته‌اند تا تعیین کنند که آیا ذهن آن‌ها نوعی تجسم از خودشان دارد یا خیر. فیل‌ها، کپی‌ها، دلفین‌ها، زاغی اوراسیایی و زمردماهی رفتگر فقط برخی از جانورانی هستند که همراه با انسان‌ها و شامپانزه‌ها در این گروه خاص قرار می‌گیرند. آن‌ها به تصویر خود در آینه چنان واکنش می‌دهند که نشان می‌دهد دریافته‌اند که آینه آن‌ها را به‌نمایش درمی‌آورد.

اکنون دانشمندان آزمایش آینه را روی پنگوئن‌های آدلی اجرا کرده‌اند و نتایج متناقضی به‌دست آورده‌اند. درحالی‌که ممکن است برای این نتیجه‌گیری زود باشد که پنگوئن‌ها از نوعی خودآگاهی برخوردارند، گروه پژوهشی بر این باور است که براساس شواهد احتمال وجود خود‌آگاهی در پنگوئن‌ها وجود دارد. در دهه‌ی ۱۹۷۰، گوردون گلپ آزمایش آینه را مطرح کرد و امروزه، به آزمایش کلاسیکی برای نشان‌دادن خویشتن‌آگاهی در حیوانات تبدیل شده است.

آزمون آینه نسبتاً ساده است. ابتدا حیوانات به آینه عادت داده می‌شوند تا به حضور و بازتاب‌پذیری آن عادت کنند. سپس، به آزمودنی آرام‌بخش داده می‌شود و علامت واضحی در جایی روی بدن او قرار می‌گیرد که او نمی‌تواند مستقیماً آن را ببیند. حیوانی که خویشتن‌آگاهی دارد، با دیدن علامت در آینه به‌گونه‌ای رفتار می‌کند که نشان می‌دهد متوجه شده است این علامت روی بدن خود او و نه فرد دیگری قرار دارد.

با اینکه آزمون آینه محدودیت‌هایی دارد، یکی از معدود ابزارهایی است که با آن می‌توانیم آنچه در ذهن دیگری است، کاوش کنیم. به‌گزارش ساینس آلرت، در مطالعه‌ی مقدماتی که در‌انتظار بازنگری است، گروهی از پژوهشگران به‌سرپرستی پرابیر گاش دستیدار از وزرات علوم زمین هند حین آزمایش‌هایی پنگوئن‌های آدلی (Pygoscelis adeliae) را با تصویر خودشان رو‌به‌رو کردند.

پنگوئن‌ها حیواناتی بسیار اجتماعی هستند و گونه‌های جنوبگان برای تحمل سرمای شدید زمستان دور‌هم جمع می‌شوند. برخلاف بسیاری از حیوانات دیگر که برای انجام آزمایش آینه باید اسیر باشند، آزمایش پنگوئن‌ها در محیط طبیعی خودشان نسبتاً ساده است. ۱۲ پنگوئن در شرایط مختلف با آینه مواجه شدند. وقتی آن‌ها به‌عنوان گروه با آینه رو‌به‌رو می‌شدند، واکنش کمی نشان می‌دادند؛ اما وقتی با محفظه‌های مقوایی جدا می‌شدند و جداگانه درمعرض آینه قرار می‌گرفتند، تصویر خود را در آینه بررسی می کردند.

پژوهشگران در مقاله‌ی خود می‌نویسند: «پنگوئن‌ها با سر یا باله یا بدن خود حرکات سریعی انجام می‌دادند که برخی از آن‌ها به‌نظر می‌رسید نوعی ژست باشد. بسیاری از این حرکت‌ها و ژست‌ها به‌سرعت تکرار می‌شد؛ اما توجه بصری تمام پنگوئن‌های آزمایش‌شده در جریان دوره‌ی اجرایشان کاملاً روی تصاویرشان متمرکز بود.»

پرندگان سعی نکردند که با تصویر آینه‌ای خود ارتباط برقرار کنند یا دربرابر آن تهاجمی از خود نشان ندادند. این امر نشان می‌دهد که شاید می‌دانستند پرنده‌ی درون آینه نه دوست و نه دشمن، بلکه خودشان است. با‌این‌حال، وقتی روی سینه‌ی آن‌ها علامت قرمزی قرار داده شد، به تغییر در ظاهرشان واکنش نشان ندادند.

گروه پژوهشی تصدیق می‌کند شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد همه‌ی پنگوئن‌ها نمی‌توانند قرمز را ببینند؛ بنابراین، آن‌ها به این نتیجه اطمینان ندارند. دستیدار و همکارانش پیشنهاد می‌کنند: «این آزمایش‌ باید در آینده به شیوه‌ی بهتری طراحی شود؛ اگرچه واکنش پنگوئن‌ها به تصویرشان درون آینه ما را به نتیجه می‌رساند که پنگوئن‌های آدلی احتمالاً خویشتن‌آگاه هستند.»

از زمان ابداع آزمون آینه در‌حدود نیم قرن پیش، شواهد فزاینده‌ای وجود داشته است که این آزمون به‌اندازه‌ای که پیشنهاد شده است، دقیق نیست. بسیاری از حیوانات بسیار اجتماعی ازجمله میمون‌ها در این آزمایش موفق نمی‌شوند؛ مگر اینکه اول استفاده از آینه را یاد بگیرند. همچنین، حیواناتی ماند گوریل‌ها که مطمئن هستیم خویشتن‌آگاه هستند، در این آزمون شکست خورده‌اند.

برای مثال، سگ‌ها را نظر بگیرید. آن‌ها توانایی همدلی دارند. این ویژگی حاکی از داشتن درکی از خود و دیگران است. با‌این‌حال، سگ‌ها معمولاً در آزمون آینه رد می‌شوند. روبرتو کازولا گاتی، زیست‌شناس دانشگاه ایالتی تومسک، در سال ۲۰۱۵ گفت: «ازآن‌جا‌که سگ‌ها درمقایسه‌با انسان‌ها و بسیاری از کپی‌ها دربرابر محرک‌های بصری حساسیت بسیار کمتری دارند، این احتمال وجود دارد که شکست این جانوران و گونه‌های دیگر در آزمون آینه عمدتاً ناشی از ماهیت حسی انتخاب‌شده‌ی پژوهشگران برای آزمایش خویشتن‌آگاهی باشد و لزوماً ناشی از فقدان این ویژگی در حیوانات مطالعه‌شده نباشد.»

گاتی آزمون بویایی معادل آزمون آینه را روی سگ‌ها آزمایش کرد. در آزمایش او، بررسی شد که سگ‌ها دربرابر برفی که با ادرار خودشان یا ادرار سگ دیگری علامت‌گذاری شده است، چه واکنشی نشان می‌دهند. مطابق انتظار، سگ‌ها زمان بیشتری را صرف بوییدن نمونه ادرار سگ‌های دیگر کردند. گاتی گفت: «این آزمایش شواهد مهمی از وجود خویشتن‌آگاهی در سگ‌ها را ارائه می‌کند و می‌تواند نقش حیاتی در نشان‌دادن این موضوع ایفا کند که این قابلیت ویژگی خاص کپی‌های بزرگ و انسان و چند حیوان دیگر نیست؛ بلکه به روشی بستگی دارد که پژوهشگران سعی می‌کنند آن را آزمایش کنند.»

از آن زمان، آزمایش‌های دیگر نیز تأیید کرده‌اند حتی اگر درکی که سگ‌ها از خود دارند، بصری نباشد، آن‌ها درک واضحی از خود دارند. علاوه‌بر‌این، حتی کودک انسان نیز ممکن است در آزمون آینه موفق نشود. در برخی از کشورها، کودکان تا شش سالگی در این آزمون موفق نمی‌شوند. درحالی‌که آزمون آینه ممکن است وجود نوعی خودآگاهی را نشان دهد، به‌نظر نمی‌رسد رد‌شدن در آن تأیید‌کننده‌ی فقدان این ویژگی‌ باشد که در حیوانات اجتماعی بسیار مهم است.

خالق اصلی آزمون آینه فعلاً به نتایج پنگوئن‌ها تردید دارد. گلپ گفت: «پنگوئن‌ها ممکن است واقعاً توانایی تشخیص خود را داشته باشند؛ اما نشان‌دادن این موضوع درمقایسه‌با آنچه در این مقاله آمده است، به علم دقیق‌تری نیاز دارد.»

با‌توجه‌به این پیچیدگی‌ها، خودآگاهی ممکن است مانند بسیاری از ویژگی‌ها به‌جای اینکه آن‌طورکه آزمون آینه نشان می‌دهد، حالت دو‌قطبی داشته باشد، به‌عنوان طیف ظاهر شود. براین‌اساس، برای بررسی این جنبه از آگاهی به آزمایش‌های جدیدی نیاز خواهیم داشت.

این پژوهش در سرور مقالات پیش‌چاپ bioRxiv منتشر شده و در انتظار داوری است.