دانشمندان سرانجام درخت خانوادگی الاغ را بازسازی کردند

الاغ شخصیتی کلیدی و البته به‌طور فزاینده‌ای طردشده در تاریخ بشر است. این حیوان که زمانی مورد احترام بوده است، برای مدت طولانی موضوع تمسخر بوده و برای اشاره به افراد نادان از واژه الاغ می‌شود.

الاغ و کمک الاغ به معیشت مردم کشورهای درحال توسعه حیاتی است، اما در مناطق دیگر الاغ‌ها ناپدید شده‌اند. لودویک اورلاندو، مدیر مرکز انسان‌شناسی و ژنومیک تولوز در فرانسه می‌گوید: «اهمیت این حیوان را فراموش کرده‌ایم که احتمالا ناشی از تاثیر پسرعموی نزدیکش یعنی اسب بوده است. در اروپا، اسب حرکت سریع را امکان‌پذیر کرد و به پرورش محصولات کشاورزی و جنگ کمک کرد. مطمئن نیستم که بتوانیم ادعا کنیم تاثیر الاغ به این اندازه بوده است.»

الاغ‌ها در مقایسه با اسب‌ها و سگ‌ها کمتر موردتوجه باستان‌شناسان و ژنتیک‌دانان قرار گرفته‌اند.

با‌این‌که براساس گاه‌شماری حیوانی چینی، امسال سال خرگوش است، ممکن است از جهاتی سال الاغ باشد. قهرمان فیلم EO که نامزد جایزه اسکار شد، الاغ پراحساسی است که به‌طور وحشیانه مورد سوءاستفاده قرار گرفته است. به‌گزارش نیویورک‌تایمز، الاغ‌ها همچنین در مطالعه ژنتیکی جدیدی که در مجله ساینس منتشر شده است، نقش اصلی را دارند. پیتر میتچل، باستان‌شناس دانشگاه آکسفورد که در این پروژه مشارکت نداشت، آن را جامع‌ترین مطالعه‌ای می‌خواند که تاکنون درزمینه ژنومیک الاغ انجام شده است.

لودویک اورلاندو که سال‌ها روی تاریخ اهلی‌سازی اسب‌ها مطالعه کرده است، به‌عنوان یکی از نویسندگان مقاله‌ی جدید، امیدوار است مطالعه‌ی او انگیزه‌بخش انجام پژوهش‌هایی درباره‌ی الاغ باشد و جایگاه این حیوان را تاحدودی به او برگرداند.

دکتر اورلاندو و پژوهشگران دیگر از ۳۷ آزمایشگاه در سراسر جهان، ژنوم ۲۰۷ الاغ امروزی را از ۳۱ کشور تجزیه‌و‌تحلیل کردند. آن‌ها همچنین DNA اسکلت ۳۱ الاغ باستانی را توالی‌یابی کردند که قدمت برخی از آن‌ها به ۴۵۰۰ سال می‌رسید.

پژوهشگران قبلا سه مرکز احتمالی اهلی‌سازی را در خاور نزدیک، شمال شرق آفریقا (ازجمله مصر) و شبه‌جزیره عربستان شناسایی کرده بودند. اما تیم دکتر اورلاندو به این نتیجه رسید که الاغ‌ها (اولین وسیله‌ی حمل‌و‌نقل زمینی بشر) فقط یک بار و در حدود ۵ هزار سال قبل از میلاد زمانی که گله‌داران در شاخ آفریقا و کنیای کنونی شروع به رام کردن الاغ‌های وحشی کردند، اهلی شدند. این تاریخ حدود ۴۰۰ سال پیش از اولین شواهد باستان‌شناسی از الاغ‌های رام‌شده در العمری در نزدیکی قاهره و تقریبا سه هزاره پیش از این است که اسب‌ها برای اولین بار مهار شوند.

این دوره مقارن با دوره‌ای بود که صحرا بزرگ‌تر و خشک‌تر شد. الاغ‌ها دربرابر خشکسالی و کمبود آب مقاوم هستند، بنابراین به‌گفته‌ی دکتر اورلاندو برای گله‌داران و وسایل آن‌ها، به وسیله‌ی ضروری برای حمل‌و‌نقل تبدیل شدند. دکتر اورلاندو گفت: «پیدا کردن وسیله‌ای برای حمل‌و‌نقل در آن شرایط دشوار احتمالا موجب آغاز فرایند اهلی‌سازی شد.»

پژوهشگران سپس از آن نقطه‌ی منشا در شمال شرقی آفریقا، درخت تکاملی الاغ‌ها را بازسازی کردند و مسیرهای پراکنش آن‌ها را در بقیه قاره ردیابی کردند. الاغ‌ها به شمال غربی، به سودان امروزی و سپس به مصر برده شدند، حدود ۵ هزار سال پیش از آفریقا خارج شدند و حدود ۵۰۰ سال بعد به اروپا و به آسیا رسیدند.

جمعیت‌های مختلف الاغ‌ به دلیل فاصله‌ی جغرافیایی به‌تدریج از هم جدا شدند، هرچند داد‌و‌ستد منجر به بازگشت برخی از آن‌ها به آفریقا شد. با‌این‌حال، تلاقی بین تبارهای مختلف محدود بود.

مطالعه‌ای در سال ۲۰۰۴ که نمونه کوچکی از دی‌ان‌ای صدها الاغ امروزی بررسی می‌کرد، نشان داد انسان‌ها الاغ‌های وحشی را دو بار در آفریقا و آسیا اهلی کردند. آلبانو بجا-پریرا، پژوهشگر اصلی مطالعه از دانشگاه پورتو پرتغال با دکتر اورلاندو و همکارش اِولین تاد، همکاری کرد تا با استفاده از مجموعه داده بزرگ‌تر نتیجه‌گیری‌های خود را به‌روزرسانی کند و اکنون با فرضیه یک بار اهلی‌سازی موافق است.

در زمان‌های بعد، الاغ‌ها جنبه‌ی اسطوره‌ای و مذهبی به دست آوردند. در مصر باستان، الاغ یکی از حیوانات مقدس خدای سث بود. در فرهنگ عامه یونانی، الاغی که در برداشت و تولید شراب شرکت داشت، سواری بود که خدای دیونیسوس را به نبرد دربرابر غول‌ها برد و خدای دیونیسوس در نیایش‌های خود از فلوت‌های ساخته‌شده از درشت‌نی الاغ استفاده می‌کرد.

الاغ‌ها در شمایل‌نگاری‌های یهودی، مسیحی و مسلمان نقش محوری دارند: در عهد عتیق، الاغ بلعم (از عالمان زمان حضرت موسی) فرشته‌ای را دید و پیش‌گویی‌هایی را فاش کرد. در عهد جدید، عیسی روزی که مسیحیان به‌عنوان «یکشنبه نخل» جشن می‌گیرند، سوار بر الاغی وارد اورشلیم شد. یعفور نام الاغی بود که حضرت محمد بر آن سوار می‌شد و با او حرف می‌زد.

در عصر برنز، از سال ۳۳۰۰ قبل از میلاد تا سال ۱۲۰۰ قبل از میلاد، الاغ‌ها گاهی همراه با انسان‌ها دفن می‌شدند که نشان‌دهنده اعطای افتخار به هر دو طرف است. لارکه رکت، باستان‌شناس در دانشگاه گراتس اتریش که او نیز روی مقاله جدید کار کرده است، می‌گوید در فلسطین گورهایی پیدا شده است که ظاهرا الاغ‌ها به تنهایی در آن‌ها دفن شده‌اند. او اصطلاحی را نقل می‌کند که حداقل به هزاره دوم قبل از میلاد برمی‌گردد: «کشتن الاغ» که به معنای امضای معاهده است و ظاهراً شامل یک قربانی بوده است.

یافته‌های جدید تبار قبلا ناشناخته‌ای از الاغ‌ها را آشکار می‌کند که حدود ۲۰۰ سال پیش از میلاد در سرزمین شام حضور داشت. پژوهشگران در محوطه باستان‌شناسی در ویلای رومی در دهکده‌ای در ۱۷۵ مایلی شرق پاریس، مکانی را پیدا کردند که به‌نظر می‌رسد مرکز تکثیر الاغ بوده است که در آن الاغ‌های آفریقای غربی با الاغ‌های اروپایی تلاقی داده می‌شدند. ارتفاع حیوانات حاصل از زمین تا جدوگاه، ۶۱ اینچ یا ۱۵ وجب بود. استاندارد کنونی ۵۱ اینچ یا ۱۲ وجب است. تنها الاغ‌های امروزیِ قابل مقایسه، الاغ‌های نر ماموت آمریکایی هستند؛ نرهای بزرگ و قوی که به‌منظور تولید قاطرهای باربر یا برای کارهای کشاورزی پرورش داده می‌شوند.

به‌گفته‌ی دکتر اورلاندو، تولید تبارهای الاغ‌های غول‌پیکر زمانی رخ داد که قاطرها (فرزندان عقیم الاغ‌های نر و اسب‌های ماده) برای اقتصاد و ارتش روم حیاتی بودند. دین ریچاردسون، استاد جراحی اسب‌سانان در دانشکده دامپزشکی دانشگاه پنسیلوانیا گفت: «تولید انتخابی الاغ‌های بزرگ‌تر به نسل‌های زیادی نیاز ندارد. الاغ‌های نر بزرگ همیشه برای تولید قاطر مورد تقاضا بوده‌اند.»

این احتمال وجود دارد که رومی‌ها قاطرها را به خاطر استقامت، سرعت و توانایی آن‌ها برای تحمل محموله‌های بزرگ خصوصا برای ارتش ترجیح می‌دادند. دکتر اورلاندو گفت: «وقتی امپراطوری روم سقوط کرد، انگیزه‌ای برای حمل‌و‌نقل در آن جاده‌های طولانی وجود نداشت و جوامع به اقتصادهای محلی روی آوردند. سپس الاغ‌ها رایج‌تر شدند و قاطرها به‌ندرت تولید می‌شدند.»

چگونه می‌توانید تشخیص دهید یک الاغ باستانی اهلی شده است؟ میتچل، باستان‌شناس آکسفورد و نویسنده کتاب «الاغ در تاریح بشر» می‌گوید: «اهلی‌سازی یک فرایند است.»

دو دهه پیش، در ابیدوس در جنوب مصر اسکلت ۱۰ الاغ متعلق به ۳۱۰۰ سال پیش از میلاد در خارج از محوطه خاکسپاری فراعنه اول کشف شد. دکتر میتچل می‌گوید: «استخوان‌ها ترکیب واضحی از ویژگی‌های وحشی و اهلی را نشان می‌دادند. آنچه وضعیت اهلی آن‌ها را آشکار می‌کرد، آسیب وارده به مهره‌ها و مفاصل بود که با بارکشی سازگاری داشت.»

دکتر میتچل می‌گوید یکی از دلایل کمبود پژوهش درزمینه الاغ‌ها این است که الاغ‌ها و قاطرها در طول قرن گذشته تا حد زیادی از اروپا و آمریکای شمالی ناپدید شده‌اند. حتی در جهان درحال توسعه، آن‌ها حیوانی هستند که بیشتر با زنان و مردم فقیر در ارتباط هستند و این امر سوگیری دربرابر آن‌ها را بیشتر می‌کند.

اندی مریفیلد، دانشگاهی بریتانیایی، در سفرنامه سال ۲۰۰۸ خود به نام «خرد الاغ‌ها» اشاره می‌کند که بنجامین، الاغ شکاک «مزرعه حیوانات» جورج اورول، فقط می‌خواهد با دوستش، اسبی به نام باکسر، در یک مرتع بازنشسته شود. دکتر مریفیلد در چشمان الاغ غمی سوزناک و خلوصی را می‌بیند که نباید در دنیای انسان‌ها وجود داشته باشد.

با‌این‌حال، تجارت پرسود پوست الاغ، یک صنعت جهانی اغلب غیرقانونی و درحال گسترش، پرورش فشرده را برای برداشتن پوست ترغیب می‌کند. پوست الاغ برای تولید ژلاتینی به نام «اجیائو» جوشانده می‌شود که عمدتا در داروهای سنتی چینی مورد استفاده قرار می‌گیرد. دکتر اورلاندو می‌گوید: «این امر با رفاه حیوانات در تضاد است و تهدیدی برای جمعیت محلی الاغ‌ها و کسانی است که برای معیشت خود به این حیوان وابسته‌اند. مطالعه ما نشان می‌دهد رابطه ما با این حیوان به گذشته‌های دور برمی‌گردد. این دانش باید به ما کمک کند تا خدمات بی‌شماری را که الاغ به بشر ارائه داده است، درک کنیم و قدرشناس آن باشیم.»