سازه‌های باستانی اطراف رود نیل، قدیمی‌ترین سیستم هیدرولیک در نوع خود هستند
به‌نظر می‌رسد مجموعه‌ای از دیواره‌های سنگی باستانی در امتداد رودخانه نیل در سودان، نشان‌دهنده‌ی قدیمی‌ترین سیستم هیدرولیک شناخته‌شده در نوع خود هستند.
به‌گزارش ساینس‌آلرت، یافته‌های جدید نشان می‌دهد که ساکنان امپراتوری باستانی نوبیا در شمال سودان، تا سه‌هزار سال پیش رودخانه را به نفع خود دستکاری می‌کردند. آبشکنهای رودخانه‌ای سازه‌های مستحکمی هستند که عمود بر ساحل قرار می‌گیرند و انسان‌ها هنوز هم از آن‌ها برای کنترل جریان آب و گل‌ولای استفاده می‌کنند.
آبشکنها سازه‌هایی بسیار مفید هستند و قایقرانان و کشاورزان امتداد رود نیل این موضوع را بسیار قبل‌تر از ما می‌دانستند. تاکنون تصور می‌شد که قدیمی‌ترین آبشکنهای دنیا در اطراف رود زرد چین ساخته شده‌اند؛ اما محققان استرالیایی و بریتانیایی شواهدی را پیدا کرده‌اند که نشان می‌دهد نوبیایی‌ها ۲۵۰۰ سال قبل از کشاورزان چینی از آبشکنها استفاده می‌کردند.
پژوهشگران با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای، بررسی‌های محلی و مطالعات قبلی، نشان دادند که هنوز هم صدها آب‌شکن در سودان وجود دارد. برخی از این آبشکنها در زیر آب‌های رود نیل مدفون شده‌اند و برخی دیگر نیز در بستر رودخانه‌هایی باستانی قرار دارند که مدت‌ها قبل خشک شده‌اند.
شکل، جهت و اندازه‌ی آبشکنها، اطلاعات بسیاری را در مورد اهداف احتمالی ساخت این سازه‌ها در اختیار ما قرار می‌دهند. محققان گمان می‌کنند که از این سازه‌ها برای به‌دام‌انداختن گل‌ولای حاصلخیز، آبیاری زمین‌ها، محدود‌کردن فرسایش ساحل، محافظت دربرابر سیلاب‌های فصلی، ایجاد استخرهای ماهی‌گیری بهینه یا جلوگیری از خفه‌شدن محصولات دراثر طوفان‌های شن استفاده می‌شد.
سیستم کنترل آب با استفاده از آبشکنها به‌قدری موثر است که هنوز هم در سایر نقاط جهان به‌دست مردم محلی مورد استفاده قرار می‌گیرد. تغییرات آب‌وهوایی درطول سه هزار سال گذشته، جریان رود نیل را در منطقه‌ی مصر و سودان به‌طور قابل‌توجهی تغییر داده است.
متیو دالتون، باستان‌شناس از دانشگاه استرالیای غربی می‌گوید: «از صحبت با کشاورزان نوبیایی در سودان متوجه شدیم که ساخت آبشکنها تا دهه‌ی ۱۹۷۰ در این منطقه ادامه داشته است و زمینی که توسط برخی دیواره‌ها تشکیل شده، هنوز هم زیر کشت می‌رود. این فناوری هیدرولیک فوق‌العاده با قدمتی بیش از سه‌هزار سال، نقش مهمی در توانمندکردن جوامع برای پرورش مواد غذایی و پیشرفت در مناطق چالش‌برانگیز ایفا کرده است.»
به‌باور پژوهشگران، انسان‌های باستانی که در کنار رود نیل زندگی می‌کردند، در طول هزاران سال کانال‌ها و لنگرگاه‌هایی در این منطقه ساخته‌اند؛ اما تعیین قدمت آبشکنها هرگز به‌طور مستقل انجام نشده است.
قبلاً فرض بر این بود که احداث آب‌شکن در امتداد رود نیل پدیده‌ای مدرن است و قدمت آن به اوایل قرن ۱۹ میلادی بازمی‌گردد؛ هرچند آبشکنهای قدیمی‌تری نیز در این منطقه وجود دارند.
متاسفانه آب‌شکن‌هایی که در نزدیکی محوطه‌های باستان‌شناسی نوبیا یافت می‌شوند، اغلب در کانال‌های فعال غوطه‌ور هستند و نمی‌توان آن‌ها را به‌درستی تاریخ‌گذاری کرد. بااین‌حال اکنون معلوم شده که آبشکنهای کشف‌شده در بستر خشک رودخانه و در نزدیکی شهر باستانی محصورشده‌ای به‌نام آمارای غربی، بین ۳۰۰۰ تا ۳۳۰۰ سال قدمت دارند.
به نوشته‌ی محققان، همه‌ی دیواره‌ها در مناطقی قرار دارند که احتمالا در معرض طغیان‌های گذشته قرار گرفته‌اند و اغلبشان به‌وضوح به دلیل جریان‌های سیلابی در مجاورت یکدیگر مستقر شده‌اند.
دیواره‌هایی که سنگ بستر را ضخیم می‌کنند، احتمالا برای متوقف‌کردن آب یا به‌دام‌انداختن گل‌ولای حاصلخیز رود نیل استفاده می‌شدند و نیاز به آبیاری را کاهش می‌دادند. از طرف دیگر آب‌شکن‌هایی که به‌صورت ردیف ایستاده ساخته شده‌اند، به احتمال زیاد برای جلوگیری از طوفان شن یا به‌دام‌انداختن ماهی‌ها در استخری آرام مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
محققان معتقدند که این سازه‌ها برای حفظ جوامع بزرگ در مناطقی ساخته شده‌اند که جریان رود نیل در آن‌ها به اندازه‌ی شمال مصر قوی یا ثابت نبوده است. همان‌طور که سوابق اقلیمی نیز نشان می‌دهد، آبشکنها اسکان در این منطقه را ممکن می‌کردند؛ به‌خصوص اگر جریان رود نیل در آن منطقه رو به کاهش بود.
- معمای اهرام جیزه؛ شاخه گمشده نیل ساخت بزرگ‌ترین شگفتی باستانی را امکان‌پذیر کرد25 شهریور 01مطالعه '5
باوجود آبشکنهای احداث‌شده، این آبادی در نوبیا برای همیشه دوام نیاورد. به‌گفته‌ی محققان حدود هزار سال قبل از میلاد، آب‌وهوای خشک منطقه شرایط بسیار نامساعدی به‌وجود آورد. درحدود ۲۰۰ سال قبل از میلاد احتمالا طغیان رودخانه در برخی از مناطق برای همیشه متوقف شد، آبشکنها ازبین رفتند و بقیه غرق شدند.
به‌عنوان مثال می‌توان به نمونه‌هایی اشاره کرد که محققان در نزدیکی معبد باستانی سولب در ساحل غربی رود نیل کشف کردند. این سازه‌ها که طول آن‌ها به ۷۰۰ متر می‌رسد، از تخته‌سنگ‌هایی به وزن ۱۰۰ کیلوگرم در هر قطعه ساخته شده‌اند.
دیواره‌ها، برخلاف آبشکنهای رودخانه‌ای که در زمین‌های خشک پیدا می‌شوند به‌طور مستقیم یا قلاب‌شده به کانال‌های فعال رودخانه وصل می‌شوند و کانال عمیق و آرامی را ایجاد می‌کنند که درست مانند یک بارانداز یا اسکله مدرن، دسترسی به قایق را راحت‌تر می‌کردند.
برای تاریخ‌گذاری صحیح این سازه‌ها به تحقیقات بیشتری نیاز است؛ اما باتوجه به آبشکنهای سه‌هزار ساله‌ای که در اطراف کشف شده‌اند، این احتمال وجود دارد که این سازه‌ها نیز به همان اندازه قدیمی باشند.
به‌گفته‌ی دالتون، چیزی که باعث شگفتی او شده این است که این آبشکنهای عظیم با تسهیل حرکت منابع، ارتش، مردم و ایده‌ها از فواصل دور بین بالادست و پایین‌دست رود نیل، به ارتباط مردم مصر باستان و نوبیا کمک کردند. او نادیده‌گرفتن اهمیت این موضوع تا به امروز را شگفت‌آور می‌داند.
این مطالعه در ژورنال زمین‌باستان‌شناسی منتشر شده است.
نظرات